Я хачу прадоўжыць думку. Вельмі важна, каб вы зразумелі. Дзеля гэтага мне трэба ісці напрасткі, не збочваць і не вяртацца. Ісці адно да тае хвіліны… Калі я накінуў на сябе рамень…
Сын у мяне нарадзіўся ў дваццаць сёмым годзе. Назвалі Акцябром. У гонар дзесятых угодкаў Вялікай рэвалюцыі. Гэта ж якія ідэалы былі! Чысцейшыя ідэалы! Светлыя. І людзі былі светлыя. Такіх людзей больш ніколі не будзе. Я нядаўна прачытаў у адной газеце, што мы, маё пакаленне, выпалі з гісторыі, нас як быццам не было. Дзірка ў часе. А мы былі! Былі! Былі! Знячэўку чамусьці прыгадаў, як на вяселле жонка пашыла белую сукенку з марлі… Я быў паранены і таксама ўвесь паперавязаны марляй, бінтамі. Усюды — голад, эпідэміі, тыф. Зваротны тыф, галаўны тыф… Ідзеш вуліцаю — ляжыць мёртвая жанчына, ля яе сядзіць малое дзіцянё і просіць: «Мамка, дай есці…» Горад Орск Арэнбургскай вобласці… Дваццаць першы год… А мы ўсё роўна шчаслівыя: жывём у вялікі час, служым рэвалюцыі! Гэтага не вынішчыць у маім сэрцы, у маёй галаве.
Ішла грамадзянская вайна… Я памятаю нават, якія абмоткі нам выдалі, чырвоныя зорачкі на шапкі. Шапак не было, але чырвоныя зорачкі нам уручылі. Што за Чырвоная Армія без чырвоных зорачак! Далі вінтоўкі. І мы адчувалі сябе абаронцамі рэвалюцыі. Памятаю нашых забітых таварышаў… На лбе і на грудзях у кожнага выразаны зоркі… Дзве чырвоныя зоркі… Гэта ж наша вера, гэта ж наша Біблія! Трыццаць гадоў назад, дваццаць гадоў назад, дзесяць гадоў назад. Пяць гадоў назад, яшчэ год таму назад… Я вам гэтага не расказаў бы. Мне здаецца, што я гэтага не памятаў… Дайце веры: я гэтага і праўда не памятаў… Як ляжаў белы афіцэр… Хлапчанё… Голы… Жывот распораты, а з яго пагоны тырчаць… Жывот набіты пагонамі… Раней бы я вам гэтага не расказаў… Штосьці і з маёй памяццю сталася… Пстрыкае там, пстрыкае… Як у фотаапараце… Я ўжо напярэдадні адыходу… Калі глядзіш развітальным паглядам, падмануцца ўжо нельга… Няма часу падманвацца…
Не! Наша жыццё — гэта быў палёт. Першыя гады рэвалюцыі… Мае лепшыя гады, мае слаўныя прыгожыя гады. Яшчэ жывы Ленін. Леніна я нікому не аддам, з Леніным у сэрцы памру. Усе верылі ў хуткую сусветную рэвалюцыю. Любімая песня: «І на гора ўсім буржуям усезямны пажар раздзьмуем». Ведама, было шмат наіўнага, смешнага. Танцы, прыкладам, мы хрысцілі мяшчанствам, ладзілі суды над танцамі, каралі тых камсамольцаў, што хадзілі на вечарынкі, танчылі. Я адноечы нават старшынёй суда быў над танцамі. Праз гэтае сваё марксісцкае перакананне не навучыўся танцаваць, пасля вельмі шкадаваў. Ніколі не мог патанчыць з прыгожай жанчынай. Пра што мы спрачаліся? Пра камуністычную будучыню, якой яна будзе і ці хутка. Праз сто гадоў абавязкова, ды нам такі тэрмін быў доўгі, вельмі доўгі. Хацелася, каб хутчэй. І пра каханне спрачаліся, асабліва пра кнігу Аляксандры Калантай «Каханне пчол рабочых», Аўтарка абараняла вольнае каханне, гэта значыць каханне без кахання, без пушкінскага «Я помню той дзівосны міг». Мы таксама адмаўлялі каханне як буржуазную выдумку, біялагічны інстынкт, які сапраўдны рэвалюцыянер павінен адолець у сабе. Любіць можна было толькі рэвалюцыю. Я памятаю (праз столькі гадоў!), што погляды падзяляліся: адны — за вольнае каханне, але з «чаромхай», гэта значыць з пачуццямі, іншыя — без усялякай «чаромхі». Я быў за тое, каб з «чаромхай», каб цалавацца. Як жа смешна — ліха на яго! — сёння пра тое ўспамінаць…
Вось вы кажаце, што мы служылі ўтопіі. Але мы шчыра верылі ў гэтую ўтопію, мы былі ёю загіпнатызаваныя, як маланкай, як паўночным ззяннем… Не магу знайсці адпаведнага параўнання… Шкада, што такі стары… Бачу адсюль, з канца, усё не так, як тады…
— Я яшчэ ўчора хацеў спытаць: няўжо вам і праўда цікава слухаць гэтага звар'яцелага старога, якому нават і хлеб ужо не пахне? Заўсёды хваляваў пах свежага хлеба, а зараз і ён без паху. Як вада. Я ўсіх перажыў… Я перажыў свайго сына… Мяне мучае бяссонне… І пстрыкае, пстрыкае ў мазгах… Але я павінен ісці напрасткі да той хвіліны… Не збочваць, не вяртацца…
Крыху раней, калі я яшчэ выходзіў на вуліцу, год назад… выбраўся, ведама, з кійком. Калісьці гэта было так блізка, усяго два кварталы, а тут цэлую гадзіну валокся. У трамвай лезці пабаяўся: там людзі, шмат людзей, а тут я адзін, ледзь што — можна прыхіліцца да сцяны, быццам ты задумаўся, пастаяць, перадыхнуць. Не люблю, калі мне нагадваюць пра старасць. А я страшэнна стары. Я хацеў пераканацца, што Ленін стаіць там, на плошчы, дзе ён стаяў заўсягды. Убачыў яго яшчэ здалёк, спачатку — паднятую руку, потым — усю постаць. Трыбуны побач ужо не было, а раней яна стаяла адразу ж за помнікам. Святочнымі днямі сюды прыносілі кветкі, развешвалі чырвоныя банты. Каля Леніна кветкі ляжалі заўсёды. Кветак я не знайшоў, нават ссохлых. Калі б быў дужэйшы, я прынёс бы Леніну кветкі. Але я не ведаю, дзе цяпер кветкавыя крамы, мне абавязкова патрэбны былі б чырвоныя гваздзікі. Сёння гэтак не любяць чырвоны колер, усё чырвонае, што я сумняваюся: ці вырошчваюць чырвоныя гваздзікі?