— На хутары.
— Зямлі-ворыва шмат маеце?
— Не.
— Ну, колькі?
— Каля пяці дзесяцін.
— Не Траякураў, канечне, але і не галяк. Ну, а за што зняволілі?
— Не ведаю, — паціснуў плячыма Грыгарцэвіч.
— Невінаватыя?
— Не.
— Выбачайце, калі лічыце, што чаплюся, — гутарлівы чалавек прыўзняўся і абапёрся на локаць ды далонь. — Як вас зваць?
— Францішак.
— А па бацьку?
— Бацька Адамам быў.
— Я, паважаны Франц Адамавіч, прайшоў ужо вялікую жыццёвую школу, розныя, у тым ліку і лагерныя, універсітэты, дык маю ўжо не малы вопыт у галіне юрыспрудэнцыі. Магу быць пракурорам, суддзёй альбо адвакатам… Дык вось, паколькі чамусьці вы мне адразу спадабаліся, дам першую бясплатную юрыдычную параду: ніколі не гаварыце следчаму, што вы невінаватыя і вас арыштавалі выпадкова, несправядліва. Вас адразу ж абвінавацяць у новай правіннасці. За тое, што вы злосна паклёпнічаеце на савецкія органы, што стаяць на варце законнасці і невінаватых не чапаюць. Адпаведна, вы штосьці ўсё ж утварылі: да слова, магазін абабралі ці да суседа ў хлеў залезлі? Па злосці каго адлупілі? Альбо наша любімае начальства на тры літары паслалі?
— Не.
— Дык за што ўзялі вас, паважаны Франц Адамавіч?
— Кажуць, за агітацыю…
— За якую? Можа, за антысавецкую?
— Ага.
— Ого, бацька! — загуў (не то пашкадаваў, не то пасміхнуўся, чорт яго, такога языкачоса, разбярэ) акулярык. — Гэта — ужо вельмі сур'ёзнае злачынства, гэта — чацвяртак.
— Які чацвяртак?
— Самы звычайны. Гэта значыць, што вы, паважаны Франц Адамавіч, за сваю варожую дзейнасць можаце атрымаць дваццаць пяць гадоў лагераў.
— Як? — ледзь выдыхнуў ён. — На дваццаць пяць гадоў могуць пасадзіць? За ш т о?
— Дазвольце яшчэ задаць вам некалькі пытанняў, шаноўны Франц Адамавіч. Вы супраць чаго агітавалі? Супраць СССР? Супраць сацыялізму і калгасаў? Не дай бог, можа, супраць асабіста Сталіна? Ці лаялі толькі, на вашу думку, бесталковую мясцовую ўладу, яе, як вы лічыце, неразумныя ўчынкі?
— Не агітаваў я і не лаяў нікога, — уздыхнуў ён. — Нагаварыў на мяне абы-што ліхі чалавек.
— Сусед?
— Не. Старшыня сельсавета.
— Згарача штосьці яму асабіста ляпнулі?
— Адзін раз.
— Што і трэба даказаць! Добраахвотнае прызнанне — царыца доказу! Адпаведна, вас, Франц Адамавіч, будуць судзіць як палітычнага, і хутка вы станеце фраерам…
— Які я, чалавек, паліцік?! — горка ўсміхнуўся ён. — Усё сваё жыццё з плугам, касой, з пілою.
— Уся ваша віна, Франц Адамавіч, што вы — заможны і разумны селянін.
— Які я, чалавеча, заможны? Які я разумны? Дабіўся толькі, каб чытаць-пісаць умеў, каб хлеб за хлеб заходзіў.
— Не, Франц Адамавіч. Вы — гаспадар. Хрыбет вёскі і вёскі той, старой, трывалай. Для новай вы не падыходзіце, бо будзеце яму, новаму, супраціўляцца. Усёй душой. Адпаведна, па рэвалюцыйнай тэорыі, што цяпер мае сілу і тут, вы павінны знікнуць, трапляеце ў лік «дапусцімых ахвяр…».
— З анадта разумна гаворыш ты, чалавек, — прамовіў поўны самых супярэчлівых уражанняў Грыгарцэвіч. — Я мала што разумею.
— О, гэта глыбока прадуманая лінія, даражэнькі Франц Адамавіч! — гаварун лёг на спіну, заклаў рукі пад галаву і паклаў нагу на нагу. — Вам, такой глыбіннай сялянскай душы, жыць, квітнець пры старым, а не новым ладзе… Гэты, новы, лад мае не ваш, зусім іншы погляд на вёску, на сялян, на вашу працу і на яе здабытак. Цяпер вы не патрэбны як індывідум, як асоба альбо ўдумлівы гаспадар, а патрэбны як бязлікі, паслухмяны і працавіты член індустрыяльнай фабрыкі хлеба. Як рабсіла, як цягавіты і, галоўнае, цярплівы вол. Самастойныя, разумныя, сумленныя і дзёрзкія вы не трэба. Паспрабуй з вамі такімі зладзь!
Грыгарцэвіч-абачліва змаўчаў.
— Так? — ухмыльнуўся гэты сапраўды разумны і хітры зняволены. — Зрэшты, можаце і не адказваць, я і без вашага адказу ведаю: сапраўдны селянін-гаспадар і новая ўлада — антыподы… Хто каго… Паколькі сіла ў яе — дык яна вас… За глотку…
— А за што вы зняволеныя? — перавёў гутарку Грыгарцэвіч, лічачы, што раз той столькі распытвае, дык штосьці скажа і пра сябе, падкажа, як тут быць. — Вы ж, здаецца, не вясковы.
— Так, Франц Адамавіч, вы класавым пачуццём правільна ўгадалі: я — не селянін. Нават і не рабочы. Я — нашчадак альбо сабрат Чалкаша. Разумееце?
— Не.
— Патлумачу. Я — з люмпен-пралетарыяў, дзе басякі, валацугі, жабракі, крымінальныя элементы, як кажуць кансерватары.
— Значыць, вы нідзе не працуеце і жывяце з людской міласці?
— Амаль так, Франц Адамавіч, — адказаў той і, здаецца, угадаў ягоныя думкі. — Я ведаю: вы, спрадвечны селянін, не любіце такіх. Як гэта так, па-вашаму, маладыя, здаровыя, не працуюць, але хочуць жыць сытна? Ганьба! Так?