Бардун, патаптаўшыся каля хаціны, сеў на прызбе. Мядзведзь, нібы сабака, улёгся каля ягоных ног. Бардун пагладзіў яго па спіне. Мядзведзь закрахтаў.
— Ну што, Касмач? Сонейка свеціць, лецейка ідзе? Будзе табе мёд, будуць і маліны, — прагаварыў Бардун.
Мядзведзь павярнуўся на бок, выцягнуў лапы.
— Братка, уцякайма, — прашаптаў Раман.
Базыль глядзеў не адводзячы вачэй. Ну й Бардун! Не захацеў сябраваць з людзьмі, з мядзведзем сябруе. Гэта ж ягоны човен на возеры. Ён і сцяжынку круглякамі вымасціў. Што ж будзе, калі ўбачыць іх, Піліпавых унукаў? Ён, канешне, памятае, як дзядуля яго з вёскі выганяў. Не даруе. Напэўна, зробіць так, каб вохкалі, як бедны Тарас.
Бардун узяў мядзведзя за вуха.
— Касмач, чаго ўлёгся? Яшчэ наляжышся. Годзе ляжаць. Базыль аж рот адкрыў. Цікава: ці ўстане мядзведзь, ці паслухаецца Бардуна?
— Годзе ляжаць. Ну, годзе. Мядзведзь устаў, прысеў на заднія лапы. Бардун прагаварыў:
— Касмач, калі б ты быў чалавекам, то я цябе свайму вядзьмарству навучыў бы. Хадзілі б па свеце, вядзьмарылі. Ты сабе, а я сабе. Вечарам каля цяпельца сядзелі б, адпачывалі. Многія нас баяліся б, на многіх мы страх нагналі б. Я цябе ў сваю вёску паслаў бы. Не аднаго чалавека да маркоты давёў бы, не аднаго на той свет загнаў бы. Горкімі слязьмі мае аднавяскоўцы заплакалі б. Ну чаму ж ты не чалавек?
У Базыля мароз прабег па спіне. Вось аб чым думае Бардун! Хочацца яму мядзведзя ведзьмаком зрабіць. Крыўдуе, што аднавяскоўцы з ім кепска абышліся. Сам вінаваты. Чаму пра гэта не падумае?
Бардун нечакана абхапіў мядзведзя за шыю і праз слёзы стаў казаць:
— Прагналі мяне. Пустуе мая хата ў вёсцы. Туды і мышы не забягаюць. Спажывы ім там няма. Толькі вераб'і пад страхою начуюць. Ім што, вераб'ям? Абы было ціха, зацішна, цёпла. Мае аднавяскоўцы лічаць: ад мяне пазбавіўшыся, і ад бяды-гора пазбавіліся. Не. Яшчэ не раз яны ўбачаць чорную стралу. Яшчэ не раз чорная страла прасвішча, увап'ецца ў дрэва, як чорная балотная п'яўка ўпіваецца ў нагу. Прасвішча…
"Адкуль ён ведае пра чорную стралу? — падумаў Базыль. — Ен жа ў лесе сядзіць, у вёску не прыходзіць". Бардун устаў.
— Касмач, патанцуй. Ну, патанцуй. Мядзведзь, разявіўшы пашчу, ляніва пазяхнуў.
— Патанцуй. Каму кажу? Патанцуй!
Касмач устаў на заднія лапы і пачаў кружыцца. Бардун пляснуў рукамі па каленях.
— Ох і пацешыў ты мяне, Касмач! Ляж, адпачні, пагрэйся на сонейку. Любіш на сонейку грэцца. Ведаю.
Мядзведзь зноў лёг каля прызбы, выцягнуўшы лапы. А Бардун падняў галаву і пачаў гучна шаптаць:
— Хаджу па лясах, па кустах, па мхах, па балотах, па лыкадзёрах, па гніліцах, па чарніцах, па малінах — куды ні хаджу, ніколі не блуджу; сонца па сонцу, месяц па месяцу; пры частых зорках, пры вячэрніх зорах хаджу не блуджу, а табе, лясны гаспадар, пакорнасць аддам: ад мяне, раба божага, адшатніся, у бярозу абярніся…
Базыль быццам скамянеў, нават дыханне перахапіла. "Бардун заўважыў нас, бяду наклікае. Пра бярозу ўспамінаў. Няўжо хоча нас у бярозкі перакінуць? Будзем расці на пагорку, шумець лісцем, а ён увесну будзе прыходзіць, сок спускаць, конаўкай піць. Мажліва, калі-небудзь нашага бацьку з маці запросіць, ім соку прапануе. Будзе ўсміхацца, шчэрыцца. І чаму ж прывялі сюды нас ногі? Чаму мы ў іншы бок не пайшлі? Будуць шумець дзве бярозкі лісцямі, а Бардун будзе сядзець пад імі са сваім мядзведзем. Бярозкі яго і мядзведзя ад сонца затуляць, прахалоду дадуць…" — думаў Базыль.
— Абярніся ў бярозу, лясун! Амінь! — усклікнуў Бардун і пайшоў у хаціну.
"Дык гэтая замова ад лесуна! — здагадаўся Базыль. — Бардун хоча, каб лясун яму бяды не чыніў. Не, не заўважыў ён нас".
Базыль зірнуў на Рамана. Раман, лежачы на траве, калаціўся, Базыль абняў яго за плечы.
— Супакойся. Ну, супакойся.
— Бардун на нас свае чары напусціў. Мне блага. Мы не будзем жыць. Памрэм мы… — праз слезы прагаварыў Раман.
— Не, Раман. Ён казаў замову ад лесуна.
— Ад лесуна?
— Хіба ты не чуў, як сказаў: табе, лясны гаспадар, пакорнасць аддам? А хто лясны гаспадар? Лясун.
— Я… Я… Братка, Бардун у хаціне схаваўся, а мядзведзь каля хаціны ляжыць.
— Цішэй, — сказаў Базыль, бо ўбачыў, што мядзведзь заварушыўся, прыўзняўся і злосна забурчаў.
Базыль хацеў схапіць за руку Рамана і ўцячы, але з-за Бардуновай хаціны выехалі два татарыны. Аднаго конніка Базыль пазнаў — гэта быў Бурхан.
Мядзведзь, заўважыўшы коннікаў, усхапіўся, устаў на заднія лапы. Спуджаныя коні рвануліся ўбок. Татары, нацягнуўшы аброць, спынілі коней, імгненна знялі з-за спіны лукі. Адна, а пасля і другая страла ўпіліся ў мядзведзя. Касмач прысеў і кінуўся на татараў. Бурхан на кані паспеў адскочыць убок, а мядзведзь, наляцеўшы на ягонага сябрука, сцягнуў таго з сядла і пачаў дзерці лапамі, грызці зубамі.
Звер проста ашалеў ад злосці. Ён падняў татарына, потым кінуў на зямлю і з яшчэ большай лютасцю накінуўся на яго.
Бурхан саскочыў з каня, выхапіў шаблю, падбег да мядзведзя і секануў адзін раз, другі, трэці… Мядзведзь паваліўся на бок. Бурхан усё сек і сек яго. Ён, відаць, і сам ашалеў, раз'юшыўся, як нядаўна той мядзведзь.
— Татарын Бурхан засек Касмача, — не стрымаўся Раман.
— Бардун яму не даруе, — заўважыў Базыль. Нарэшце Бурхан зразумеў, што мядзведзь мёртвы, і адышоў убок.
Бардун і Бурхан
— Братка, уцякайма, пакуль не позна, — прагаварыў Раман.
Базыль і без яго разумеў, што трэба ўцякаць. Але яму вельмі хацелася паглядзець, што будзе далей. Бурхан, вядома, проста так не паедзе. Яму трэба праверыць, хто жыве ў хаціне. Відаць, не думаў ён, як і ягоны сябрук, якога задраў Касмач, што тут стаіць хаціна. Яны ж шукалі Рамана і яго, Базыля.
— Братка, уцякайма, — у другі раз прагаварыў Раман.
— Крыху пачакаем, — трымцячы ад хвалявання, сказаў Базыль.
Бурхан, убачылі яны, нарваў у жменю травы і, выцершы кроў з шаблі, засунуў яе ў ножны. Скрыпнулі, адчыніліся дзверы, і паказаўся Бардун. Базыль думаў, што вядзьмак залямантуе, убачыўшы забітага мядзведзя. Але ён моўчкі стаяў і гладзіў рукою сваю сівую бараду.
Бурхан пазіраў на яго.
— Прыехаў? — першым парушыў маўчанне Бардун.
— Хто ты? — усклікнуў Бурхан. А Бардун, не зважаючы, сказаў:
— Прыехаў, майго Касмача забіў. Ну, чаму ты падняў на яго руку? Не баішся, што адсохне яна?
Базыль глядзеў і ўсё болей дзівіўся. Стары, нямоглы Бардун зусім не баіцца маладога, добра ўзброенага Бурхана. Нават пагражае яму. Бурхан зараз выхапіць шаблю і засячэ Бардуна, як засек ягонага мядзведзя. Не паспее Бардун наслаць на яго сваё пракляцце.
— Хто ты? — паўтарыў Бурхан.
— Я зерне, якое калісьці ў коласе налівалася. А падзьмуў вецер — і шпурнуў мяне ў лясныя нетры. Тут коласам я не прарасту. Калі гляджу на сонца, то мае вочы слязьмі заплываюць. Калі гляджу на начныя зоркі, то сіверам-марозам маю душу праймае. Доўга я глядзеў на зоркі. Доўга… Аж пакуль мая душа не стала халоднай, аж пакуль не замарозіла яе.
Бурхан ступіў уперад.
— Кажаш, ды не даказваеш. Не магу я цябе зразумець. А таго, каго не магу зразумець, не люблю я. Душа ў цябе халодная. Глядзі, каб і сам не стаў халодным.
— Вельмі ж ты прыткі. Думаеш, што сілай мяне возьмеш? І над табою ёсць сіла.
— Якая? — усміхнуўся Бурхан.
Бардун, узмахнуўшы рукою, злавіў у жменю пчалу, паднёс яе да рота, штосьці прашаптаў і падкінуў угору. Пчала стала кружыцца над Бурханам. Бурхан, адскочыўшы, замахаў рукамі.