— Кхе-кхе-кхе… — затросся ад смеху Бардун. А ў самога вочы блішчаць, твар быццам скамянеў.
— Братка, Бардун нават пчоламі камандуе, — заварушыўся Раман.
— Маўчы, — папярэдзіў яго Базыль.
А Раману не церпіцца, не можа маўчаць.
— Ён зараз і на нас напусціць пчолаў. Казаў табе, што трэба ўцякаць. Не паслухаўся ты мяне.
— Маўчы!
Бурхан, бегаючы каля хаціны, усё махаў рукамі. Нарэшце стаў і выдыхнуў:
— Задушыў! Я яе задушыў! Ты, стары, вельмі ж хітры. Хітрасці ў цябе яшчэ болей, чым у лісіцы.
— Я ж табе казаў, што і над табою ёсць сіла. Вось гэтая маленькая пчолка магла б цябе ў нос уджаліць. А што ты рабіў бы, калі б цэлы рой табе на галаву сеў, каб пачаў джаліць? Ці дапамагла б табе твая сіла? Не, не дапамагла б. Крычаў бы, енчыў бы ты, забыўшыся пра сваю сілу.
— Ціпун табе на язык, — буркнуў Бурхан.
— Мне? — бліснуў вачыма Бардун. — А можа, табе ціпун на язык? Майго Касмача ты засек. Нядаўна выціраў кроў з шаблі. Кроў не вытраш. Яна прыстае, што ржа. Бачыў, як іржа прыстае да жалеза? Вядома, можна да бляску вычысціць іржавае жалеза. Але з цягам часу ўсё роўна жалеза заржавее і рассыплецца ў парахно. Было — і няма. І цябе з'есць кроў забітага табою Касмача, як з'ядае ржа жалеза.
Бурхан узяўся за шаблю.
— Ты мне пагражаеш? А ты ведаеш, што я табе з аднаго разу галаву знясу?
— Знясеш шабляй, на якой кроў майго Касмача? Знясі. Калі знясеш, то на месцы гэтай галавы цэлых тры вырасце.
Базыль чакаў, што зараз Бурхан выхапіць шаблю, секане ёю ведзьмаку па шыі, пасля чаго (а ён усёй душой у гэта верыў) на месцы адной ссечанай галавы вырастуць аж тры. Яму хацелася заплюшчыць вочы, каб не бачыць гэтага, але з заміраннем сэрца ён глядзеў і чакаў. Невядома, ці паверыў Бурхан, што ў старога, які выйшаў з гэтай хаціны, вырастуць тры галавы, але ён адступіўся назад і працадзіў праз зубы:
— Недзе я цябе бачыў, стары!
— Няўжо бачыў? Я не першае лета жыву ў лясных нетрах. На людзі я не выходжу, — усміхнуўся Бардун.
— Хлусіш, стары. Усё-ткі недзе я цябе бачыў.
— Дык успомні, дзе бачыў.
— Не ўспомню. Туман у галаве. У гэтым тумане твой твар расплываецца.
— Не ўспомніш, не старайся. Можа, у сне я да цябе прыходзіў? Бывае, што прысніш таго, пра каго зусім не думаеш, не гадаеш. Кхе-кхе-кхе… Напалохаць мяне задумаў! Зараз расплачуся, літасці ў цябе папрашу… А ці ведаеш ты, што дзікі кот, які вырас на волі, ніколі, калі нават вельмі галодны, есці не папросіць? Свойскі кот просіць. Занясі яго ў лес, выкінь з мяшка. Калі згаладаецца і ўбачыць людское жытло, абавязкова папросіць есці. Прыйдзе, сядзе паблізу парога і пачне жаласна мяўкаць… Дзікі ж кот не замяўкае, ніколі есці не папросіць. Запомні.
— Ды я… Ды ты… Ты з мяне здзекуешся! Я зараз! — Бурхан выхапіў з-за плячэй лук, дастаў з калчана стралу.
— Братка, у татарына чорная страла, — прашаптаў Раман.
Сапраўды, Бурхан дастаў чорную стралу, такую ж самую, якая ўторкнулася ў ствол дуба.
— Стары, стань на калені. Хутчэй. Табе мала жыць засталося, — прагаварыў Бурхан.
— Не ты мне жыццё даў — не ты яго ў мяне і адымеш.
— Я! Я адыму! — працадзіў праз зубы Бурхан. Бардун падняў рукі, уперыўся вачыма ў Бурхана і, нешта шэпчучы, пайшоў на яго. Бурхан апусціў лук. Ен, нібы дзіця, бездапаможна глядзеў на Бардуна.
— Ну, што? Дрыжыць? — запытаў у яго Бардун. Бурхан некалькі разоў стукнуў сябе кулаком у грудзі.
— Во тут усё дрыжыць! — Моцна дрыжыць?
— Нібы цапамі малоцяць.
— Добра. Няхай памалоцяць. Яшчэ крыху памалоцяць і вымалацяць тваю душу. Навошта табе душа? Душа — лішні цяжар, яна як лішні мяшок на возе. Часта людзі скардзяцца: "Цяжка ў мяне на душы". А не будзе душы — не будзе і цяжару. Дык ці патрэбна табе душа? Га?
— Не, — замахаў галавою Бурхан.
Вядзьмак тыцнуў пальцам, паказваючы на мядзведзя.
— Ты яго забіў — ты яго і еш!
Бурхан укленчыў і зубамі стаў грызці пасечанае цела мядзведзя, нібы век быў галодны. Бардун стаяў як скамянелы.
— Я не магу-у, — тоненька завёў Раман.
— Не глядзі туды. Табе не трэба туды глядзець. Прашу цябе! Не глядзі! — сказаў брату Базыль.
— Годзе! — раптам крыкнуў Бардун.
Бурхан ускочыў. Ягоныя рукі і твар былі ў мядзведжай поўсці, у крыві. Ён глядзеў на ведзьмака і ўсміхаўся. Базылю на імгненне здалося, што гэта ўсміхаецца нейкі страшны д'ябал.
— У цябе ёсць душа? — запытаў у Бурхана Бардун.
— Не.
— А бацька-маці ёсць у цябе, былі?
— Не.
— І радзімы ў цябе няма?
— Няма. Была, ды згарэла. Во, во! Гарыць яна. Бачу, як ад болю курчыцца! У крыку зайшлася, аж сківіцы звяло. Балюча ёй!
— Шкадуеш яе?
— Не. У мяне ж няма душы.
— Добра. Няхай гарыць твая радзіма сінім агнём. Няхай твой род разам з ёю згарыць. Няхай!
— Няхай! — паўтарыў Бурхан, як закляцце. Бардун пальцам тыцнуў яму ў грудзі.
— А можа, пра сяброў ты ўспомніў? Былі ж яны ў цябе. Ва ўсіх нас змалку былі сябры. Маленькімі мы вучыліся сябраваць. А сталі падрастаць — сталі развучвацца. Кхе-кхе-кхе… Бачыў, як вада праз рэшата працякае, як знікае непрыкметна, бясследна?
Бурхан махнуў галавою.
— Бачыў.
— Так і з сябрамі мы расстаёмся. Непрыкметна, адзін за адным, кропелька па кропельцы, яны ад нас адыходзяць. Быццам на вечны спакой.
— У мяне няма сяброў. Душы ў мяне няма, — прамовіў Бурхан.
— Добра, — прагаварыў Бардун. — Ты забраў у мяне маю ўцеху — майго Касмача, хоць і служыў мне, сам таго не ведаючы. Аднаго разу я да цябе ў сне падкраўся, слова запаветнае табе ўвёў у вушы. Дайшло яно да цябе, прыняла яго твая душа, ды цяпер яна не з табою, пакінула яна цябе. Кхе-кхе-кхе… Цяпер па-іншаму будзеш мне служыць. Цяпер за сваёю душою будзеш хадзіць. Куды яна паляціць, туды і ты пойдзеш. Будзеш шукаць яе, але не знойдзеш. Не дасца яна табе ў рукі. Ідзі за ёю. Пойдзеш? Будзеш шукаць?
— Буду.
Бардун пхнуў Бурхана ў грудзі.
— Ідзі!
Бурхан павярнуўся і, нібы сляпы, пасунуўся ў лес.
— Кхе-кхе-кхе… — зайшоўся ад смеху Бардун.
Сустрэча з Бурханам
Базыль і Раман пачалі адпаўзаць назад, а пасля, усхапіўшыся, панесліся з пагорка. Беглі, пакуль зусім не знемагліся. Раман сеў на гнілы пяньчук, затуліў далонямі твар і заплакаў.
— Чаго ты? — кінуўся да яго Базыль.
Раман плакаў наўзрыд, калаціўся, нібыта ў ліхаманцы. Такім яго Базыль яшчэ ні разу не бачыў. Ён схапіў брата за рукі, стараючыся адарваць іх ад твару.
— Раман, супакойся. Чаго ты?
— Ты бачыў?.. Бачыў?.. Татарын Бурхан грыз нежывога мядзведзя.
— Няхай грызе! Няхай!
— Ты бачыў? Ягоныя рукі былі ў крыві. І твар у крыві. Бачыў?
Базылю і самому хацелася заплакаць, закрычаць немым голасам, але ён стрымліваў сябе.
— Раман, не плач. Не думай пра гэта. Зусім не думай. Вось і палягчае табе.
— Мне ўжо ніколі не палягчае. Праўда, што Бардун у Бурхана душу адабраў? Праўда, што яна будзе лятаць, блукаючы?
Базыль стаяў, сцяўшы вусны. Так, болей няма душы ў Бурхана. Хоць меў і шаблю, і лук, але стаяў перад Бардуном, як малое дзіця, з усім пагаджаўся, усё-ўсё ўслед за ім паўтараў. Ну, ды халера з ім, з Бурханам. Так яму і трэба. Няхай даганяе сваю душу. Не будзе калі па лесе гойсаць, дзяцей лавіць. Рамана трэба супакоіць, бо зусім сплачацца.
— Раман, перастань плакаць. Даўся табе гэты Бурхан. Ён і сам ад сваёй душы адмовіўся.
— Бурханава душа будзе па свеце лятаць… Яна нядобрая… Яна нас задушыць…
— Дзядуля татараў не пабаяўся. А ты… Чаго ты расплакаўся?
— Душа жывога чалавека па лесе лятае. Хіба гэта не страшна?