— Бардун нас папярэджваў,— напомніў Раман.
Сапраўды, папярэджваў. Казаў, што папаводзіць гора вакол смалістага пня. Яшчэ казаў, што ягоную замову трэба запомніць. Не запомнілі. А калі б запомнілі? Бардунова слова невядома чым абярнулася б. Нездарма да смалістага пня як прыкутыя. Бардун за нос водзіць, нешта замышляе.
— Кхе-кхе, — неспадзявана пачулася добра знаёмае, і з-за кустоў выйшаў Бардун.
Базыль стаў адступацца назад. Бардун махнуў рукою.
— Стой!
Базыль адчуў, як кальнула ў каленях. Ён стаў, пазіраючы на Бардуна.
— Хацелі ўцячы ад мяне? Не ўдасца, — лагодна прагаварыў вядзьмак.
— Мы… Мы вакол с-смалістага пня ўсё ходзім, — запінаючыся, прамовіў Раман.
Бардун пагладзіў бараду.
— І тры дні вакол яго хадзілі б.
— Аж тры дні? — вырвалася ў Базыля.
— Хадзілі б, пакуль не знемагліся, пакуль не пападалі б ад знямогі. Не мяне вінавацьце. Самі вінаватыя. Я вам што казаў? Трэба было па сцяжынцы ісці, трэцюю паваротку мінуць.
— Па сцяжынцы татары ехалі. Хіба вы не ведаеце? — агрызнуўся Базыль.
— Я ўсё ведаю.
Базыль са страхам глядзеў на ведзьмака. Кажа, што ўсё ведае. Няўжо ўсё-ўсё? Калі так, то выходзіць, што знарок па сцяжынцы паслаў. Хацеў, каб у лапы татараў трапілі. Не выйшла па-ягонаму. Не, няма як яму верыць. Ягоныя словы нікому дабра не дадуць. Няхай лясным звярам у вушы іх уводзіць.
— Я ўсё ведаю, — паўтарыў Бардун. — Ведаю, што вы маіх слоў не запомнілі. А калі б запомнілі і цяпер паўтарылі, то адразу на сцяжынку выйшлі б, не хадзілі б вакол смалістага пня.
— Нам трэба сястрычку выручыць, — сказаў Базыль. Вядзьмак прыжмурыўся.
— Смельчакі! Сястрычку яны выручаць! Кхе-кхе-кхе… Прыжмураныя вочы-шчылінкі Бардуна перабягалі то на Базыля, то на Рамана, нібы прашчупвалі.
— Годзе вам бегаць. Будзеце мяне слухацца? Бу-дзе-це? Я ў вас пытаюся!
Базыль апусціў галаву.
— Не.
— Смельчакі! У свайго дзядулю, у Піліпа, удаліся. Што ж з вамі зрабіць? Можа, тут пакінуць? Ведаеце, што будзе з вамі, калі тут пакіну?
— Што? — пацікавіўся Раман.
— Будзеце хадзіць вакол смалістага пня. Будзеце як прыкутыя да яго. Здохнеце тут! Кхе-кхе-кхе… Чаго маўчыце? Заняло?
— Мы не хочам здыхаць, — неспадзявана сказаў Раман.
— Кхе-кхе-кхе, — закхекаў Бардун. — Ведаю, што не хочаце. А каму ж хочацца? Бачылі, як трава з-пад снегу вылазіць? Цяжка, душна ёй пад снегам. Жаўцее, сохне. Таму і радуецца, калі сонейка прыгрэе. Свае нітачкі-травінкі да яго цягне, зелянее, сокам наліваецца. Кожнай травінцы-былінцы хочацца жыць-квітнець. І вам таксама хочацца. Добра, што хоць прызналіся. Цяжка мне з вамі, скажу я вам. Натамілі вы мяне, душу развярэдзілі. Я вас у рукі, а вы з рук.
— Вы ж нас да гэтага смалістага пня прыкавалі,— заўважыў Базыль.
— Кхе-кхе-кхе… Прыкаваў… Бачылі, што бывае з адной-адзінюткай сняжынкай, калі яна, неразумная, на жывую чалавечую руку апусціцца? Растане непрыкметна, толькі маленькі слядок пакіне. Пасля ад таго слядка-плямінкі аніякага знаку не застанецца. Так і з вамі можа стацца. Хто вы? Адны-адзінюткія ў гэтым лесе, як неразумныя сняжынкі. Сіроты вы, можна сказаць. Ну, не палохайцеся. Ідзіце па сцяжынцы, не зварочвайце. Як раней мы дамаўляліся. Прама ідзіце. Трэцюю паваротку вы павінны мінуць.
— Чаму вы нас усё на сцяжынку пасылаеце? — не вытрываў Базыль.
Бардуновы вочы-шчылінкі забегалі, замітусіліся, пасля ўставіліся на яго, на Базыля.
— Хочаш ведаць?
Базыль ледзь чутна прамовіў:
— Хачу.
— Доля ў вас такая.
— Доля? Якая яна, наша доля?
— І гэта хочаце ведаць? Доля бывае розная. Аднаго спаліць, а другога крыху абсмаліць. Аднаго пасячэ, а другога — ссячэ на кавалкі, на капусту. Яшчэ ўбачыце вы сваю долю. Доля плача, доля скача, доля песенькі пяе. І паскачаце, і паплачаце. За ручку са сваёй доляй прывітаецеся. Кхе-кхе-кхе… Па сцяжынцы ідзіце. Ідзіце, не бойцеся. Ступайце цвёрда, як некалі Ярыла-бог ступаў. Ідзіце па сцяжынцы — там доля ваша! Ідзіце! Лялю-прыгажуню ўбачыце!
Дзяўчына-доля і Чарнабогавы слугі
Базыль пачуў, як каля самых вушэй нешта гучна трэснула. Перад вачыма ў яго паплыло, галава закружылася. Яму здалося, што ён ідзе па сцяжынцы. Паабапал — пяшчотныя кветкі лотаці, зялёныя дрэвы. Трава, незвычайна шаўкавістая, лашчыць падэшвы босых ног. "Я ж Ярыла… Але чаму я, Ярыла, босы?"
А зверху галасамі-званочкамі даносіцца: "Пацерпіш. Пацерпіш…" Ён паднімае вочы і бачыць уверсе жаваранкаў, якія, трапечучы крыльцамі, усё паўтараюць: "Пацерпіш… Пацерпіш…" Ён супакойваецца, нясецца, бы на крылах, а насустрач Ляля — багіня вясны. Усміхаюцца ружовыя губы, ільняная каса да зямлі дакранаецца, прыветна смяюцца сінія вочы. Ён, сумеўшыся, спыняецца.
— Ты ведаеш, хто я такая? — пытаецца прыгажуня.
— Багіня вясны, — упэўнена адказвае ён.
— Не, — смяецца гэтая незвычайная дзяўчына. — Я — твая доля. Ты не пазнаў мяне?
Ён стаіць, апусціўшы галаву: сорамна прызнавацца, што не пазнаў уласную долю. Дзяўчына-доля павольна ўзнімае рукі і ўзмахвае імі — ён бачыць перад сабою лес, завалены бураломам. На гнілых пнях, парослых імхом, сядзяць злосныя гадзюкі. Дзяўчына-доля другі раз узмахвае рукамі, і лес кудысьці знікае. Цяпер перад ім — шырокая рака. Яна імкліва бяжыць, віруе, нясе вывернутыя з каранямі дрэвы. За рэчкай віднеецца балота, над якім суцэльнай хмарай вісяць камары. На берагах балота сядзяць, цяжка дыхаючы, вялізныя пузатыя жабы. З-за карча высоўваецца чорная, страшэнная морда, якая агідна хіхікае. "Гэта ж чорт!" — даходзіць да Базыля. Дзяўчына-доля трэці раз узмахвае рукамі, і ён бачыць поле, спрэс усыпанае вострымі камянямі. На гэтым полі сядзіць… дзядуля Піліп. Ён рве на кавалкі белую кашулю і завязвае імі акрываўленыя ногі. Базыль было памкнуўся да яго, але тут усё знікла.
— Ты бачыў? — сказала дзяўчына-доля. — Зараз я пайду і праз лес, і праз гэтае балота, пераплыву раку, узыду на поле. Ты пойдзеш са мною?
Ён моўчкі пераступіў з нагі на нагу. Дзяўчына-доля спахмурнела. "Зараз яна пойдзе і пакіне мяне аднаго, — тахнула Базылю ў галаву. — А на полі ж дзядуля сядзіць. Ён жа, відаць, і лес, і балота, і раку прайшоў, а там, на полі, зусім абяссілеў. Яму патрэбна мая дапамога". Базыль хацеў сказаць дзяўчыне-долі, што пойдзе з ёю, а яна запытала:
— Табе здавалася, што ты Ярыла?
— Здавалася і цяпер здаецца, — прызнаўся ён.
— Ты ведаеш, што было з Ярылам пасля таго, як ён з Ляляй сустрэўся?
— Ведаю. Яму давялося з Чарнабогавымі слугамі ваяваць.
— Правільна, — прагаварыла дзяўчына-доля. — Заўжды святло з цемрай змагалася. Запомні гэта.
— І мне прыйдзецца з цемрай ваяваць? — усклікнуў ён.
— А як жа ты думаў? Рыхтуйся, усе свае сілы збірай, — сказала дзяўчына-доля.
Базыль, ашаломлены, стаяў перад ёю. "Ну і ну! — думаў ён. — Са слугамі Чарнабогавымі мне прыйдзецца ваяваць. З імі і Ярыла ваяваў, і дзядуля, але яны хітрыя: калі бачаць, што слабеюць, то хаваюцца ў цёмныя норы, у балота, пад карчы — і не выцягнеш іх адтуль".
— Чаго ж ты маўчыш? — усміхнулася дзяўчына-доля і раптам пачала памяншацца, раставаць на вачах, а на сцяжынцы з'явіліся Чарнабогавы слугі: лясун, карачун, чорт, ведзьмы, вадзянік.
— Прыйшлі? — спакойна сказаў Базыль. Чорт, задраўшы хвост, галёкнуў:
— Гэй! Падыходзьце сюды! Зараз будзем ягоную душу дзяліць! Усім па кавалачку!
Базыль адчуў, як нешта сціснулася ўсярэдзіне, зашчымела. Ён хацеў кінуцца наўцёкі, але зноў з'явілася дзяўчына-доля і махнула рукою:
— Ідзі да мяне. Ты ж абяцаў. Ідзі, не бойся. Усе твае прашчуры за мной ішлі.
— Не адолею я слуг Чарнабогавых. Мне трэба яшчэ падрасці, сілы набрацца, — з роспаччу сказаў ён.
— А яны хіба будуць чакаць, пакуль ты падрасцеш? — прамовіла дзяўчына-доля і зноў знікла.