Базыль не верыў сваім вачам: дзядуля расправіўся з самым дужым лясным зверам, нібы з якім-небудзь лядашчым зайцам! Няўжо гэты мядзведзь за зіму зусім знясілеў, аслабеў?
Мядзведзь ляжаў на кучы ламачча, дрыгаючы нагамі.
— Годзе табе качацца! — крыкнуў дзядуля. — Скідай шкуру! Дзяцей ты можаш напалохаць, а мяне на мякіне не правядзеш. Я твае звычкі добра ведаю.
"Чаму ж ён на мядзведзя крычыць, як на чалавека? Быццам той яго зразумее, — ніяк не мог даўмець Базыль. — Загадвае, каб шкуру скінуў. Хіба мядзведзь можа яе скінуць?"
— Чаго ляжыш? Уставай! — зноў крыкнуў дзядуля. Мядзведзь працягла застагнаў і, перакаціўшыся, устаў. Дзядуля рвануў рукою за шкуру і сцягнуў яе з галавы.
— Бардун! — піскнуў Раман.
Сапраўды, гэта быў Бардун. Ён стаяў і часта-часта дыхаў.
— Мядзведзь-пярэварацень! — плюнуў пад ногі дзядуля. Да яго падскочыў Раман.
— Дзядуля, як ты пазнаў, што гэта Бардун?
— Пазнаў. Я ведаў, што ён нас не пакіне. Мядзведжую шкуру на сябе нацягнуў. Цьфу!
Бардун тупнуў нагою.
— Думаеш, што твая ўзяла? Я з табою даўно хацеў сустрэцца.
"Дзядуля, яшчэ раз дай яму ў вуха", — хацеў крыкнуць Базыль, але стрымаўся.
— Ну і што? Што ты мне скажаш? — прагаварыў дзядуля. Бардун, як казёл, затрос барадою.
— Скажу! Канешне, скажу! Слязьмі заплывуць твае вочы, душа крывёю абальецца, у вушах цапамі застукае, колкамі грудзі праткне…
"Колькі ж у яго злосці! Колькі нянавісці! — жахнуўся Базыль. — Каб прымеў, то дзядулю зубамі грыз бы, як Бурхан нежывога мядзведзя. Добра яму дзядуля заехаў поўху. Пачухаецца сёння".
— Што ты мне хацеў сказаць, пярэварацень? — праз зубы працадзіў дзядуля.
— Я мог бы зрабіць так, каб ты адубеў. Ды не буду. Ты і без мяне адубееш. Нябось, пацямнела ў цябе ўваччу, калі даведаўся, што ўнучка ў палоне?
Базыль да болю прыкусіў губу. Радуецца вядзьмак, што Марыся ў палоне. Відаць, чуў, калі Раман паведаміў пра гэта дзядулі. Хаваўся, у кустах стаяў. Можа, нават у мядзведжай шкуры.
Дзядуля падняў кулак, патрос ім:
— Пярэварацень, замаўчы! Бардун адступіўся назад.
— Маўчаць? Я во колькі маўчаў, жывучы ў лесе! Нарэшце выкажуся.
— Прарвала цябе? Ну, выкажыся. Паслухаю, пакуль ёсць цярпенне.
— Паслухай! Паслухай! Тваю ўнучку на вяроўцы вялі. І цяпер яна сядзіць на вяроўцы. Скуголіць…
Базыль заўважыў, як ураз пачырванеў дзядуля.
— А ты не заскуголіш?
— Я не заскуголю. Здох бы ты, калі б не я! Ведаеш, чаму я тваіх унукаў паслаў, каб цябе развязалі?
— Чаму?
— Я хацеў, каб яны… Хацеў, каб яны табе сказалі, што Марысю татары на вяроўцы трымаюць. Цяжка табе. Папа-мучышся… Як я ў лесе мучуся… Не, я не хачу, каб ты здыхаў. Хачу, каб мучыўся. Хачу, каб боль у сэрцы насіў… На вяроўцы твая ўнучка, на вяроўцы… Кхе-кхе-кхе…
Базыль думаў, што цяпер дзядуля не стрымаецца, дасць Бардуну поўху, але ён плюнуў, павярнуўся і пайшоў.
Сустрэча з бацькам
Базыля вельмі здзівіла, што дзядуля зусім не баяўся Бардуна: у злосці вядзьмак немаведама што мог зрабіць з ім. Таму Базыль не вытрываў, пацікавіўся:
— Дзядуля, ты не баішся Бардуна?
Дзядуля на хаду адламаў галінку, сцёбнуў ёю па траве.
— Бачылі, як злосць з яго перла? Раман замахаў рукамі.
— У яго галава траслася, як у індыка. І сам ён надзьмуўся, як індык. Я думаў, што яго разарве.
— Такога не разарве. Такі сам гатовы разарваць. Радуецца, што дзіця ў палоне. Няхай парадуецца. Яшчэ і сам на вяроўцы будзе сядзець. Пабачыць, як браць грэх на душу.
— Ты яго пасадзіш на вяроўку? — запытаў Раман.
— Без мяне знойдуцца дабрадзеі.
— Хто?
— Думаю, што татары. Швэндаюцца яны па ўсім нашым лесе. І на ягоную хаціну натрапяць, знойдуць яе. Думае, што пашкадуюць яго. Не. Бокам яму ўсё вылезе.
Базыль адчуў, як заказытала ў грудзях. Лепей не напамінаў бы дзядуля пра татараў. Кажа, што па ўсім лесе швэндаюцца. Што, калі зараз з кустоў выскачаць, наваляцца? Зноў дзядулю прывяжуць да сасны, а Рамана і яго, Базыля, разам з Марысяй у чужыя землі павядуць, у рабства там прададуць.
— Дзядуля, глядзі, каб на татараў не натрапіць, — папярэдзіў ен.
— Гляджу, прыглядаюся. Цяпер знянацку не захопяць. Дурань той, хто два разы аб адзін і той жа камень спатыкаецца. Тым больш што татары цяпер, як мне здаецца, схаваліся, адлежваюцца. Яны ж не двухжыльныя.
— Дзядуля, ты пра нас не думаў, калі стаяў, прывязаны да сасны? — прагаварыў Базыль.
— Чаму пытаешся?
— Там, на сцяжынцы, мне здалося, што бачу цябе. Як жывога, уявіў я цябе. Ты стаяў на полі, усыпаным вострымі камянямі. Ты не мог далей ісці, бо моцна параніў ногі.
— Я не толькі ногі, але і душу моцна параніў. Не удалося ўберагчы Марысю, — уздыхнуў дзядуля.
Уперадзе забялеў танкастволы бярэзнік. Нагадалася, як тут бег за дзяўчатамі Бурхан, як яны з віскам уцякалі. Дзе ж цяпер ён? Куды завяла яго душа?
— Зараз выберамся з лесу, — сказаў дзядуля.
— Дзядуля, чаму так шмат злыдняў на свеце? — прагаварыў паціху Раман.
— Чаму? — перапытаў дзядуля. — Паслухайце, што я вам раскажу. На Каляды, калі прыходзіць халодная зіма, нават пустэльныя балоты замярзаюць. Зюзя-зімавіца сваю ўладу ўсталёўвае, да людзей прыходзіць, завірухі, сцюжы з сабою прыносіць. Як стукне, як грукне кіем па пнях, дык такія маразы наваляцца, што і дрэвы, і платы трашчаць. Каго сустрэне ў дарозе, то стараецца дагнаць, каб замарозіць. Лютуе Зюзя, бо ведае, што прыйдзе вясна і прынясе цяпло.
— Дзядуля, чаму ты нам пра Зюзю напомніў? — запытаў Раман.
— Не здагадаешся?
— Не.
— І ты, Базыль, не скажаш чаму?
Бач, які хітры дзядуля. Сам не хоча казаць. Хоча, каб падумалі. Пра што ж раней пытаўся ў яго Раман? А-а, цікавіўся, чаму так шмат злыдняў на свеце. А дзядуля расказаў, як Зюзя-зімавіца шалела, праведаўшы, што вясна, што цяпло наступіць.
— Дык не скажаш, чаму? — напомніў Базылю дзядуля.
— Ты хацеў сказаць нам, што злыдні даўно на свеце з'явіліся?
— І гэта хацеў сказаць. Не за адзін год яны распладзіліся на нашай зямлі.
— Але ж злыдні не перамогуць добрых людзей. І наша Марыся ад іх выратуецца. Так, дзядуля?
Дзядуля не адказаў, бо яны, выйшаўшы з лесу, заўважылі коннікаў, якія імчаліся па балоце. Коннікі таксама ўбачылі іх і сталі. Ад іх аддзяліўся адзін і паімчаўся да лесу.
— Татка-а! — крыкнуў Раман. — Татка на Гнядым скача!
Ён хацеў кінуцца да бацькі, але дзядуля спыніў яго:
— Пачакай.
Бацька ўсё бліжэй, бліжэй, ужо чуваць, як нокае, паганяе каня. Нарэшце падскакаў да іх, рэзка таргануў Гнядога за вобруць.
— Татка, — усхліпнуў Раман і ўхапіўся рукою за стрэмя.
— Чаго ты? — з трывогай у голасе запытаў бацька.
— Татка-а…
— Дзе вы так доўга бавіліся? Нашы дзяўчаты казалі, што нейкі татарын цягаецца па лесе. Мы чакалі, калі вы прыйдзеце, а вас усё няма і няма. Не вытрывалі, едзем вось…
— У лесе цэлы атрад татараў,— вырвалася ў Базыля. — Яны схапілі дзядулю, прывязалі яго да хвойкі, а мы ўбачылі яго і развязалі. Мы…
Бацька, не даслухаўшы, перапыніў яго:
— Дзе Марыся?
— Бяда, сынку! — глуха прагаварыў дзядуля. — Схапілі нечысці Марысю. Не ўбярог я яе.
Бацька ўзняў угору дзіду.
— Адаб'ем!
— Сынку! — памкнуўся да яго дзядуля. — Будзьце асцярожныя. Татары, як мне здаецца, у Дуброву падаліся. Яны…
— Не выпусцім іх з лесу, — працадзіў праз зубы бацька і паімчаўся да мужчын-аднавяскоўцаў.
Дзядуля з дакорам прагаварыў:
— У гарачай вадзе купаны. Нават не даслухаў мяне. Моцна ўзяло яго за душу.