— Толькі што Грэх...— Залога палез у кішэню, выняў папяросы. І Вілюхін папрасіў закурыць. Залога здзівіўся: у чалавека хворае сэрца, а курыць, смокча суслу гэтую.
— Ты не кідаеш во і курыць,— паківаў галавою Залога.— Мабыць жа, табе шкодна.
— А табе не шкодна? Усім яна карысць аднолькавая. Я смерці не баюся... Во крычаць: радыяцыя, радыяцыя... А мне хоць бы што, хоць бы валасінка варухнулася на галаве. Палон перажыў, цяпер не падохну — дактары не дадуць. Толькі за дзяцей во душа баліць...
«Што за чалавек? — зайздросціў у душы Вілюхіну Залога.— Высах, бледны, аж свіціцца, а не шманае...» Ён і праўда зайздросціў тым, хто не думаў пра смерць, жыў і радаваўся, нягледзячы на хваробы, злыбеды. Сам жа з гадамі адчуваў, як неадчэпна, бы ваўчкі ў лузе на лагчыне, ліпнуць, чапляюцца думкі пра смерць, пра блізкі канец... Цяжка было ўявіць, што цябе не стане, усё вакол застанецца, а цябе не будзе. Так не хацелася, каб цябе не было, каб не асталося і следу ад цябе. Нечага ж ты жыў, нешта рабіў — і раптам з усяго «нуль», які растане, бясследна знікне, як гэты во дымок ад папяросы. Горка пра гэта думаць. Трохі іншы раз на душы і святлей рабілася, калі ўспамінаў, што нямала ён пастараўся для людзей: і печы, і грубкі, і ліштвы, і вароты. Але ж яно не вечнае, перажыве яго на колькі там гадоў і рассыплецца, спрахне. Новае паставяць, пабудуюць і ўжо пра тых гаварыць будуць.
Чаму, чаму так хацелася астацца Залогу ў памяці людзей, што будуць жыць пасля яго, ён не ведаў. Але жаданне гэтае грызла яго ўсё часцей і часцей, атручвала душу.
— А я на тваім бы месцы не браў у рот гэтую заразу,— зусім сур’ёзным голасам, спачуваючы Вілюхіну, сказаў Залога.
— Колькі іншай заразы мы праз рот удыхаем,— аджартаваўся Вілюхін. Усё на гэтым чалавеку, у сэрцы яго сыходзілася, як на скрыжаванні дарог,— злыбяда і радасць, каханне і хвароба, чорны сум і светлы жарт... І ён жыве і нават сівінкі ў валасах няма, толькі рэдкія сталі, залысіны запаўзлі далёка на цемя ды макушка ўжо свіціцца.— Ды лепш удыхаць яе, чым выдахаць...— заключыў ён, але Залога не зразумеў яго. Ён заўсёды трохі ніякавата пачуваў сябе з вучонымі людзьмі і каб не здавацца дурнем — не перапытваў, не ўдакладняў таго, чаго не разумеў. Лічыў, талковае само ў мазгі залезе і там праясніцца.
— Я табе скажу, колькі зла мы выпульваем з сябе праз гэтае наша зяўло,— нечакана сказаў Залога, і Вілюхін усміхнуўся сам сабе, бо яны гаварылі пра адно і тое ж. Гэта яго падбадзёрыла, і ён падхапіў Залогаву думку:
— Калі б хто замераў, чаго больш: добрага ці злога. Злое — гэта ж не толькі словы, гэта і тое, што стаіць за нармальнымі, харошымі словамі, шчырымі ўчынкамі. Можа, нехта во лічыць, што такую добрую справу робіць з гэтым помнікам.
— Ды гэта самы што ні на ёсць шкоднік! Бандыт! Бюракрат! Чынуша бессардэчны! Як яго яшчэ назваць? Пад’ехаў, падбухторыў, падаслаў... Умеюць жа. Я гэта не кіну так. Пастаўлю на ногі ўвесь раён!
— Нічога, Данілавіч, ты не зробіш,— спакойным голасам сказаў Вілюхін і заківаў нагою — ад перажывання, што, можа, дарэмна разнявервае Залогу.
— Я заўтра пайду да Лашкова, і няхай мне адчытаецца... як на духу! Урэшце, я мураваў помнік і маю права спытаць! — У Залогі выступіў на носе пот, перасохлі губы, пакрыліся белым налётам.
— Я ўжо даказваў... Усім!
— Не ўсім! Калі на тое пайшло, у Маскву паеду. Сяду пад сцяною і буду сядзець, пакуль свайго не даб’юся!
— Не ведаў, Серафім Данілавіч, што ў цябе столькі задору,— пакруціў галавою Вілюхін, з удзячнасцю гледзячы на Залогу.
— Мне губляць няма чаго! — У Залогі нарастала рашучасць.— Пенсію не адбяруць... А адбяруць — на Марусіну жыць будзем.
— Не прапрэ з двара? — У Вілюхіна на маршчыністым твары шырока разлілася бяскрыўдная ўсмешка.
— Пайду да Чачоркі... Прыме!
— А што? — падтрымаў жарт Вілюхін.— Вып’еце разам і песню зацягнеце...
— Лягчэй жыць будзе! — Залога ўжо не мог стаяць на месцы, хадзіў туды-сюды па двары. Двор быў вузкі ды яшчэ завалены дровамі, і здавалася, толькі абмежаваная прастора не давала Залогу разгарнуцца, забуяніць на ўсю моц, як маладому жарэбчыку, якога ўшчамілі ў цесную цёмную стайню. Столькі спрыту адчуў у сабе гэты пажылы, сутулаваты, пакручаны ў жорнах часу, пакрамсаны мячамі нядолі, але так і нязломлены чалавек.
IV
Сельсавет размяшчаўся ў белацагляным, нізкім і прадаўгаватым будынку, другая палова якога была адведзена пад лясніцтва. Над ім узвышаўся вялізны разгаты дуб, у кроне якога чарнела некалькі скручаных дротам гнілых дошак — засталіся ад борці, якую мясцовыя жыхары называлі яшчэ гізонам. Кара на дубе парэпалася, патрэскалася і пазадзіралася з двух канцоў. Светлы, лёгенька-ружаваты на скругленых зубцах, ляжаў на траве ссохлы ліст.