Заўсёды ў канцы сваіх разваг Пятро знаходзіў сабе апраўданне, якое яго супакойвала, падлівала ў сэрца весялосці, якая пачынала разгарацца, як кнот у лямпе, калі яго падкруціш.
У гэты вечар весялей яму не стала. Была б Насця, можа, лягчэй і на душы было б, але няма: падаіўшы карову, паехала да дзяцей. Трэба ж нешта з імі рабіць, збіраць у дарогу, угаварыць, заспакоіць. Можа, сесці на трактар ды самому катануць у Лютаўцы?
Пятро не знаходзіў сабе месца, выйшаў з хаты на двор; стаяў, глядзеў на зорнае неба, на развешаную на вяроўцы бялізну, на якую падала з кухоннага акна святло,— гэтае святло раз-пораз пранізвалі белыя начныя матылі.
Што ехаць у тыя Лютаўцы? Трэба ж неяк разабрацца з гэтым помнікам... Лашкоў сем шкур злупіць, калі не зробіш, як ён распарадзіўся. А як зробіш, калі не ўпрасіць нікога, не купіць? Залога, той адно пачуў, дык у слупкі стаў. Мабыць, не змірыцца, не спусціць гэтую справу, будзе абіваць парогі начальству, свайго дабівацца.
Абрынуўся, наваліўся на яго клопат — як прывязаў, не кінуцца, не ўцячы — куды ўцячэш? — так і да роспачы недалёка. Ну і жыццё, ліха матары! Як тая ануча брудная, якую трэба мыць, паласкаць, выціскаць... Пятро баяўся ісці ў хату — там, у яе цемнаце, яму здавалася, ён задыхнецца. Сеў на ўслончык, на які звычайна ставіць балею Насця, абхапіў рукамі галаву.
VI
— Ідзі паглядзі траву на сядзібе,— сказала Залогу незадаволеным голасам Маруся. Ёй здавалася, што няма чалавеку чым заняцца, дык ён носіцца з гэтым помнікам, труціць сабе і другім душу.— Можа, і яе трэба скасіць, пакуль пагода...
— Што касіць, калі радыяцыя? Можа, скажуць, нічога не касіць, не ўбіраць... Малако ж не дазваляюць есці. І дзяцей не так сабе вывозяць.
— Дзе яна, тая радыяцыя?
— А што ты яе ўбачыш ці знюхаеш?
— Ну, мусіць жа, неяк яе знаходзяць...
— Прыбор такі ёсць.
— Прыбор — хварабор... Табе абы нічога не рабіць. І сама во злягла, не магу, а ты бегаеш, як закілзаны...
Не любіў Залога, калі жонка чаплялася да яго, бурчала, клібніла. Зразумееш ты бабу ці ўладзіш ёй! Як і колькі ні рабі — усё роўна гультаём абзаве. А на душы і так моташна. Свет дагары нагамі стаў. Прыйшло ж некаму ў башку дурную — помнік бурыць... Ды не бурыць, а каля кожнай хаты яго ставіць трэба. Няма той сям’і ў вёсцы, каб не чаплянула сваім кіпцюром вайна... Во ў яго два браты злажылі галовы — Раман на Одэры, Міцька зусім без вестак прапаў... Яго самога калекам зрабіла вайна. У жонкі бацька загінуў, сястра на міне падарвалася — немцы прымусілі цягаць па шашы барану, выскароджваць партызанскія міны. У Беларусі кожнага чацвёртага не стала... Чацвёртага... А магло б і трэцяга...
Нешта быццам кальнула Залогу ў сэрца, зазвінела ў вушах. Ён насупіў бровы, і на лбе зверху ўніз глыбока прарэзаліся дзве баразёнкі, успамінаў... Намагаўся нешта ўспомніць. Нешта важнае, патрэбнае акурат на гэты момант. Кожны трэці... Магло б не стаць кожнага трэцяга... Хто яму пра гэта гаварыў? Дай бог памяць... Так, так, нехта свой, залівонаўскі. З мужчын. Пад чаркаю, п’янаваты. Было, зрэшты, дзіўна, што чалавек падпіў... Дзе гэта, калі? Стой, выпіць усім, малому і старому, дазваляецца на радаўніцу. Такі закон: кожны павінен памянуць продкаў. Хто з іх залівонаўцаў мала п’е?
Клімаўскі!
Залога адчуў, як з твару адхлынула кроў, у скронях зацокалі малаточкі...
Ён успомніў радаўніцу шматгадовай даўніны. Яна была незвычайная, супала з Днём Перамогі.
...Дождж пачаў ісці звечара, ліў усю ноч, і пад раніцу з неба сыпалася дробная, як пыл, імжа, ці, па-іхняму, рось. Мяккі, спасцярожліва-ціхі ветрык калыхаў гэтую мутную, ліпкую, як павучына, пялёнку. Можна перанесці вяселле, радзіны, улазіны, але не радаўніцу.
Акрыўшыся хто цэлафанам, хто цыратаю (у вёсцы парасонаў не купляюць), людзі ішлі на могільнік. Зграбалі з магіл леташнюю траву, ігліцу, шышкі, сухія галінкі, зносілі ў кучы і падпальвалі. Мокрае гарэла неахвотна, пускала зялёны, бы з порхавак, дым, які нізка плыў над зямлёю, зліваўся з пялёнкаю імжы.