І Залога прыйшоў на могільнік з граблямі ў руках. Ён засяроджана здымаў з магіл зляжалы цвёрды слой ігліцы, расчэсваў маладую, кволую траву, баючыся пашкодзіць тугія, сакавітыя зялёна-ружаватыя скочкі. Яны раслі сямейкамі, як грыбы,— вялікая і вакол меншыя, зусім маленечкія пупсікі. Гэтыя расліны валодалі нейкай таямнічасцю, быццам яны былі прышэльцамі з таго замагільнага жыцця. І хадзіла прымха, што рваць гэтыя скочкі, глуміцца з іх — вялікі грэх.
Нагробшы кучачку ігліцы, Залога прыціснуў яе скалечанай рукою да зуб’я грабель і панёс за агароджу. Там гарэла некалькі вогнішчаў, патрэсквалі, вылётваючы з агню, вугельчыкі, дыміліся, як незатушаныя недакуркі, на ігліцы.
Пятро Клімаўскі таксама прыбіраў магілы. Залога ішоў міма.
— Салют ветэранам! — махнуў рукою Пятро.
— Здароў табе! — адказаў Залога.
— З Перамогаю, дзядзька!
— Ага, дзякую...
Між імі, хоць іх бацькі сваякавалі, ніколі не было поўнай шчырасці, даверу. Мабыць, усё-ткі адзін аднаго яны недалюблівалі, можа, у нечым не разумелі, нешта не прымалі. Варыянт не новы, часта сярод чужых людзей больш паразумеласці, чым сярод сваіх.
— Ехаў учора каля твайго помніка... Нешта стаіць ён як сіротка,— сказаў Пятро, аблёгшыся на граблі.— Ніхто не прыбірае...
— Вілюхін колісь пасылаў школьнікаў.
— Інтарэс нейкі быў, цяпер забылі. Нікому нічога не трэба.
— Трэба схадзіць глянуць, што там...
— Дождж...
— Невялікі, а мы не цукар, не растанем.
Яны з могільніка сцежкаю цераз сасоннік пайшлі да помніка. Па гэтай сцежцы Залога вясной насіў бярозавік. На ігліцы віселі вялікія белыя кроплі. Зрываліся, выбівалі на сцежцы на пяску ямачкі.
Старанна падгрэблі вакол помніка смецце. Наламаўшы з яліны лапак, падмялі. У нішку, дзе заўсёды стаялі ў глечыку кветкі, палажылі пучок сасновых галінак.
Адразу воку мілей стаў глядзецца помнік.
Гэты сумесны паход зблізіў іх. І ўжо тады, калі прыйшлі на могільнік абедаць, былі яны ледзь не сябрамі, ва ўсякім разе, лёгка паварочвалі адзін да аднаго галовы.
Абедалі звычайна родамі — свае, блізкія. Выбіралі шырэйшыя магілы, рассцілалі абрусы. Ставілі, як на стол, міскі і талеркі з ядою, бутэлькі з віном і гарэлкаю.
На кожнай магіле стаяла налітая чарка са скібкаю хлеба наверсе, ляжала чырвонае яйка.
Ціха шапталі малітву старыя. Жанчыны раз-пораз прыціскалі да вачэй хустачкі. Дзеці глядзелі на дарослых са здзіўленнем і разгубленасцю.
Залога бачыў, як у яго маці квёла варушацца бяскроўныя запалыя ў рот вусны. Болем адгукнулася ў сэрцы: яна ўжо зусім слабая, мабыць, хутка сустрэнецца з бацькам у тым невядомым магільным раі. Бацькі не стала даўно, неяк ускорасці пасля вайны. Як патрэбны былі тады мужчынскія рукі, але недарэчны выпадак... Касавіца была, пераплывалі ў лодцы Сож. Бацька абвешаўся вяроўкамі. Людзей у лодку села шмат, борт узвышаўся над вадою толькі пальцы на два. На сярэдзіне нехта нялоўка варухнуўся — лодка чарпанула вады. Бацька заблытаўся ў вяроўках і не выплыў, астатнія выратаваліся. Быў ён мужык працавіты, не меў спакою сам і жонцы ды дзецям не даваў паслабкі. Цяжар пасляваеннай нядолі пасля смерці бацькі ўзваліўся на яго, Серафіма... А які з яго быў работнік, калі яшчэ балела рука. Але і адной рукою, сцінаючы зубы і абліваючыся потам, зрубіў хату, а зямлянку ператрос на лазню.
Старыя, памаліўшыся, першыя селі да абруса. Зямля была мокрая, кожны нешта падсцілаў пад сябе — то хустку, то цырату, то проста газеціну. Над могільнікам павісла журботная знямеласць, толькі сосны шумелі глуха і нудна, спявалі сваю жалобную калыханку нябожчыкам.
Але неўзабаве разварушыліся і людзі, пачуліся смялейшыя і гучнейшыя галасы.
— Ты, дзядзька, тады-сяды ў газету пішаш,— павярнуўся да Залогі Пятро — твар яго, чыста паголены, ружаваты, блішчаў, акурат абцягнуты празрыстай плёначкай.— Напішы пра мяне, га? — Пятро гаварыў гучна, раскавана — не таіўся і не саромеўся.
— А што пра цябе пісаць? — з доляю жарту, але і з раздражненнем сказаў Залога.— Фельетон хіба?
— Я вайну бачыў...
«Бачыў ты яе! У маці пад спадніцаю, смаркач, сядзеў...» — падумаў Залога; ён сам не любіў гаварыць пра вайну, пра свой удзел у ёй, успамінаць раненне і шпіталь, і заўсёды злаваўся, калі хто-небудзь, не маючы ніякіх заслуг, выстаўляў сябе ледзь не героем. Але цяпер, на могільніку, не было як абурацца, дый не хацелася зноў заядацца з Клімаўскім, і ён стрымана сказаў:
— Дзе ж ты яе бачыў?
— Так і напішы: ён быў бы трэцім. У мяне ж во! — Ён сашмаргнуў да калена калашыну — нага была знявечана, у шрамах, скура на ёй блішчала, была голая, без ніводнага валаска.