Вох жа і негулявая гэтая работа — касьба, нацягваць усе жылы трэба,— ды любіў яе Залога, нутром любіў. Настрой міжволі свяжэў, калі касу ў рукі браў. Маладзейшы быў — то ніводзін мужчына з ім не спраўляўся: паперадзе стане — Залога пяткі яму падразае, ззаду — адстане ад Залогі на кіламетр, тады толькі лае, бо сорамна ж — лянуецца, падумаюць. І гэта — нягледзячы на раненне.
Залога не ведаў дый не шукаў тлумачэння, скуль у яго такі спрыт у касьбе. Дзед яго, Спірыдон, рэкрут, казалі, быў адмысловы касец, махаў касою як пужкаю сцёбаў: ужык, ужык, ужык... Ён во, мабыць, у дзеда ўдаўся. І цяпер, рыхтуючыся да касьбы, ён адчуваў у душы радасць, але дзівіўся, што ўсё-такі не спяшаецца, марудзіць нешта, аддаляе гэты момант, калі з хрустам каса ўвойдзе ў сакавітую гушчыню травы, ці што; а можа, яму рупіць нешта іншае тут, дома.
ІХ
Раніцаю, перакусіўшы, Пятро Клімаўскі паехаў у праўленне на нарад. Там ужо стаялі машыны і трактары. Мужчыны, збіўшыся кучкаю каля ганка, курылі. Пятро, праходзячы міма, павітаўся — кіўнуў усім: «Добрай раніцы!» Ён ведаў, што Туземчык, старшыня, ужо на месцы, і хацеў да нарада пагаварыць з ім.
Туземчык сядзеў за сталом, нешта пісаў — ручка нервова тузалася ў руцэ. Ён быў у цёмным світэры. Пятро падышоў, і старшыня падаў яму пульхную, мяккую руку. Шчокі і падбароддзе ў старшыні адвісалі, і апушчаныя ўніз куточкі рота надавалі твару сумны выраз. Але светла-шэрыя вочы былі жывыя, глядзелі порстка. Старшыня Пятра Клімаўскога шанаваў, у думках, сам сабе, называў яго Белай Варонаю, бо за гэтыя два гады, якія старшынюе, ні разу не бачыў яго п’янага. Ніколі ні ў чым не адмаўляў, ішоў заўсёды насустрач. І цяпер Туземчык уторкнуў у прыбор ручку, нарыхтаваўся слухаць.
— Трапіў я, Іванавіч, як кажуць, у нерат...— пачаў Пятро, сеўшы на крэсла і палажыўшы на стол руку.
— Ні ўзад ні ўперад? — падхапіў, усміхнуўся Туземчык. Па ім у размове ніколі не скажаш, што ён строгі кіраўнік — заўсёды выслухае, унікне ў справу, падкажа,— але апраўданняў, што тое ці другое перашкодзіла зрабіць, не прымаў.
— Ну эвакуацыя ж гэтая... Дзеці мае ў цешчы ў Лютаўцах. Трэба ехаць забіраць... Калі тут іх вывозіць будуць?
— Не гавары ты, клопату падкінулі нам,— уздыхнуў старшыня.
— А па-другое, справа гэтая з помнікам завязалася...— Пятро падняў сумныя вочы, а праўдзівей, зрабіў іх сумнымі, каб расчуліць старшыню.
— Што, гарыць? — Туземчык падумаў, што Клімаўскі мае на ўвазе новы помнік — «бабу», як яго называлі мясцовыя.
— Лашкоў настойвае.
— Ці да помніка цяпер? Трэба дзяцей ратаваць.
— Хлынуць чужыя, усякія камісіі — не хоча ганьбы.
— Каму якое дзела да помніка да вашага? — Туземчык забарабаніў кароткімі пальцамі па стале. Кароткія пальцы рабілі падобнай руку на краціную лапу.
— На віду ж стаіць...
— Як стаіць? — напружыўся, падняў плечы Туземчык.
— Стаіць занядбаны. Убіраць трэба.
— Ах дык ты пра стары! — здагадаўся Туземчык.— Пра той, што каля шашы... Ну, ды што вы хочаце з ім рабіць?
— Я ж сказаў — убіраць. Можа б, каму нарад выпісалі?
Старшыня адкінуўся на спінку крэсла, зноў забарабаніў кароткімі пальцамі па стале. Ён адразу зразумеў, што справа, з якою прыйшоў Клімаўскі, няпростая. Ён чалавек нетутэйшы, выпадковы, можна сказаць, і калі напракудзіць — людзі не даруюць. Непрыкметна, цішком будуць шкодзіць, соваць палку ў колы. І ён тады сябе не зарэкамендуе, не пакажа перад вышэйшым начальствам, і кар’ера на гэтым скончыцца.
Чужак, ды яшчэ настроіць супраць сябе людзей... Хіба паднімеш калгас? Іншая рэч — свой чалавек. Ён жыве заслугамі роду, памяццю аб дзядах, бацьках... Даруючы памяці — даруеш і яму, бо чалавек вывяраецца і правяраецца памяццю. А яго памяць, карані далёка, на Смаленшчыне. Там ён нарадзіўся, там жыве яго маці, дзве сястры і брат. А яго, бы тую крыгу ў паводку, адарвала ад берага і нясе ўдалеч, якая невядома дзе і які рыхтуе яму канец.
— Не, Фёдаравіч! — раптам сказаў Туземчык цвёрда.— На гэтую афёру я не пайду. Як хочаце, што хочаце рабіце самі, а я бурыць помнік чалавека пасылаць не буду. Не ўцягвайце мяне, калі ласка, у гэтую справу. У мяне сваіх па глытаўку. Вы — улада, вы і разбірайцеся. А я чалавек тут часовы: прыйшоў, пасядзеў і пайшоў.
Туземчык з Лашковым не ладзілі: не было вялікіх спрэчак, але і дружбай не пахвалішся. Неяк адразу між імі праляцеў скразнячок адчужанасці. Лашкоў, мабыць, лічыў, што ён улада, гаспадар тут, старажыл, і паводзіўся незалежна, але не меў на сваёй пасадзе нічога такога, за чым старшыні калгаса было ісці на паклон. Якраз у душы Туземчык чакаў, што Лашкоў будзе прасіць у яго і машыну, і лес, і сена, і таму павінен запабягаць. Гэтыя іх незалежнасць і фанабэрыя перарасталі ў непрыязнасць. Туземчык будзе ехаць на легкавіку, а Лашкоў стаяць на прыпынку — адвернуць морды, як бы і не бачаць адзін аднаго. Так і пазбягалі абодва, каб не сутыкнуцца, не вырашаць адну справу.