— Быў і ў Туземчыка...— панік зусім голас у Пятра.
— Ну і што? — У Лашкова застылі на твары і вочы, і вейкі, і губы — не варушыліся. Край важна было ведаць, ці працягвае Туземчык знарок пагарджаць ім.
— Ясна — што... калі прыехаў сюды. «Не ўцягвайце мяне, калі ласка, у гэтую справу».
Лашкоў мармытнуў, крутнуў разы два галавою. Чарціў наском чаравіка па зямлі, нешта думаў.
— Ты, чэснае слова, як маленькі, Клімаўскі! — выбухнуў ён, аж затросся падбародак, і больш не мог нічога сказаць. Тупа глядзеў на Пятра. Калі па шчырасці, ён і сам не бачыў выйсця, не мог падказаць, як, якім чынам разматаць гэты клубок з помнікам. Ён пакутліва моршчыў лоб, шукаючы ў галаве якія-небудзь новыя думкі, але яна была пустая, не хацела варыць, у ёй сядзела, як цвік, адно рашэнне — убраць. Не прывучана была ягоная галава пускаць думкі па шырокім крузе, яны круціліся па лініі ражкоў інструкцый і распараджэнняў, якія спускалі зверху, а на гэты раз іх не было, і мазгі яго забуксавалі.— Прыдумай ты нарэшце што-небудзь! — наліваючыся чырванню, хрыпеў Лашкоў.— На ўвесь Саюз прагрымець хочаш? Мы ж сабе месца тады не знойдзем!
Нападаючы на Клімаўскога, Лашкоў, аднак, трымаў на засцерагальніку адну-адзіную думку — каб не ляпнуць у запале, што раз няма чалавека, няхай ён сам, Клімаўскі, разбурыць помнік. Хоць быў не супраць і, зрэшты, да гэтага падводзіў. Не дурны ж ён, Лашкоў, асцярожны, вопытны: не дрэва старое ўбірае, а — помнік. Раптам пасля ўсё павернецца зусім іншым бокам і столькі грахоў прыпішуць. Колькі чаго пачыналі і потым каяліся! Грамілі цэрквы і старыя пабудовы... Сеялі кукурузу і рабілі торфа-перагнойныя гаршчэчкі... Спрамлялі рэкі і асушалі балоты... Аб’яўлялі неперспектыўнымі вёскі і секлі галінкі на корм... І столькі ў кожным парыве было захопленасці, пераканання, безагляднасці: вось, здавалася, узялі бога за бараду! І праз нейкі час энтузіязм згасаў і выяўлялася, што на асядланым коніку ў рай не заедзеш, вяла дарога з гары (мэта здавалася ўжо блізка) — і раптам крута брала ўгару, кожны крок даваўся цяжэй і цяжэй, адале і зусім конік прыставаў, падаў на калені і выцягваў ногі... Парвалі каня. Па ім нават ніхто не плакаў, таму што ўнізе, на прыгожым лужку, іржаў, падбрыкваў ужо малады, свежы, аксамітны ў бліках сонца жарэбчык. Яму ўжо неслі сядло і залатую збрую пад урачысты, барабанны пошчак.
— Я прыдумаю, у бога маць!..— раптам скрыпнуў зубамі Пятро.— Во пайду і развярну яго ломам! Я ўжо звёўся з гэтым помнікам, цярпення няма... Адурыў і азяліў! Глядзі, што ў псіхбальніцу завязуць.
Лашкоў бачыў, што Клімаўскі сапраўды сутыкнуўся з цяжкасцю, мясцовыя людзі не зразумелі яго, мабыць, адвярнуліся, хай паднялі, асудзілі. Во і яму ўчора з рэдакцыі званілі: пісьмо прыйшло, што помнік залівонаўскі ў дрэнным стане, занядбаны. Хто напісаў, не сказалі. Ды ясна і так — Залога. Той усё піша... Лашкоў перш хацеў сказаць Клімаўскому пра гэты званок з рэдакцыі, але перадумаў. Чаго добрага, не разабраўшыся, напалохаецца і за вушы не прыцягнеш яго да гэтага помніка. Што тады рабіць?
— Ты не кіпяціся, брат,— супакоіў Пятра Лашкоў,— усё можна зрабіць спакойна, і будзе шыта-крыта.
Пятро не зразумеў, што Лашкоў меў на ўвазе пад гэтым «усё можна зрабіць спакойна», але распытваць не стаў, бо не сумняваўся: ніхто яму ні ў чым не дапаможа, не вызваліць яго, а толькі больш затлуміць.
— Ладна! — сказаў ён і пайшоў рашучым крокам. Лашкоў з неспакоем глядзеў яму ўслед: каб гэты Клімаўскі часам не нарабіў якой бяды. Яе, бяды, і так хоць адбаўляй. «Не было печали, так черти накачали»,— праспяваў ён сабе пад нос, узяў з лавачкі вёдры і панёс іх у лазню, з коміна якой віўся чорны дымок.
X
Перад тым як ісці на сядзібу касіць, Залога дачакаўся пошту. Адразу разгарнуў раёнку. На другой старонцы вялікімі літарамі было напісана: «Пісьмы чытачоў». Пад імі ён і адшукаў сваю заметку. Яе скарацілі, перапісалі, але «соль» засталася яго — трывога за помнік. Ніжэй маленькімі чорнымі літаркамі быў набраны каментарый ад рэдакцыі. Залога прабег яго вачыма. Іці твае пяты! Тое ж самае, што яму гаварыў Лашкоў. І атрымліваецца, што помнік у Залівонаўцы сапраўды непатрэбны. Дык што ж рабіць і куды кінуцца?
Залога сеў пад хатаю на ўслончык, закурыў. Ён разгубіўся ўшчэнт. Але ніякай макулінкі сумнення, што памыляецца, нечага не разумее, у яго ўжо і блізка не было. Апошнім часам ён толькі і думаў, што свайго дабіўся, помнік выратаваў. Няўжо ён так закарэў душою, выпетрылі яго мазгі, што не разумее простых рэчаў?
Яму ўспомнілася, як мураваў гэты помнік. Недзе напрыканцы вясны і летам 65-га. Пра задуму ўстанавіць помнік першы яму сказаў Вілюхін, дырэктар школы. У Залогі нават думкі не ўзнікла, патрэбен помнік у іх Залівонаўцы ці не,— тады неяк шмат пачалі ставіць паўсюдна комплексаў, стэл, манументаў. Яму, удзельніку вайны, гэта вельмі падабалася, уяўлялася зусім правільным і неабходным.