Маруся на вуліцы з некім гаманіла. Прыйшла Чачорка. У руках яна трымала вілкі з крывым доўгім вілачнікам.
— Ці прымеш, Данілавіч, у падзёншчыкі? — заўсміхалася Чачорка яму. Яна невысокая, паўнаватая, але твар маршчыністы, сухі, як спечаны. Між парэпаных вуснаў жаўцізною свецяць шчарбатыя зубы, і такі рот больш за ўсё старыць Чачорку. Сапраўднае яе прозвішча Чачора, але за пранырлівасць атрымала мянушку — Чачорка.
— Падсоб, падсоб,— лагодна сказаў Залога, не першы раз прымаючы дапамогу ад суседкі.
— Ну ў Марусі ж, жаліцца, ногі баляць...
— Я палезу таптаць,— сказала Маруся: не магла ўявіць, што сена ўпарадкуюць без яе.
Гледзячы, як Чачорка ёмка падчэплівала вілкамі сена, брала на плячо і несла амаль не згінаючыся, Залога дзівіўся: «Якая яна працавітая, гэта выпетраная маленькая жанчынка!.. Глянеш — здаецца, вецер садзьме, а па сіле не кожны мужчына справіцца з ёй».
У сянніцы, мабыць, было душна і пыльна, бо Маруся раз за разам гучна чхала: «Аа-а... эсь! А-а... эсь!»
Чачорка пасмейвалася сама сабе.
Набегла курэй, грэбліся каля сена, шукалі абцярушанае насенне, жучкоў і кузурак. Чорны з агністым хвастом певень плахтаў, знайшоўшы спажыву,— падбягала кура, і ён чарціў вакол яе пруткім рыфленым крылом. Курэй на гарод не пускалі, і тут, на пахучай сянной трасянцы, ім была вольніца. Яны таўкліся пад нагамі, і Залога замахваўся на іх вілачнікам. Яны адскоквалі, узмахам крылаў паднімаючы пацяруху.
— Глядзі, каб хмара вунь не зашчучыла,— сказала Чачорка і кіўнула на неба — за гароды.
— Цяпер няхай...— усміхнуўся, але без радасці ў голасе сказаў Залога.— Сена ўкрылі. Табе дзякуй, што падсобіла...
— Неблагая я суседка, Данілавіч, праўда? — прыкрыла далонню шчарбаты рот Чачорка, радая, што Залога ацаніў яе старанне.
— Лепшай і не знойдзеш! — падахвоціў яшчэ больш Чачорку Залога. Умеў ён гэта рабіць і ведаў, што трэба чалавеку за яго ласку гаварыць добрае слова.— У мяне захавалася калінавая настоечка... Такой суседцы не грэх і наліць.
— Не трэба мне, Данілавіч.— Чачорка засяроджана падграбала граблямі рэшткі сена — на зямлі аставаліся роўныя палоскі, якія куры тут жа забэрсвалі.
— Я думаю пасля абеду ў раён пад’ехаць, дык...
— Ну мы ж тут блізка, суседзі, нідзе не дзенемся,— сказаў Залога, намякаючы Чачорцы, што на адплату ён не забудзе, калі-небудзь і ёй падсобіць.— А што ты ў горад? — Лезці з роспытамі да людзей Залога звычайна не любіў, але ён тонка адчуваў, калі чалавеку якраз прыемна будзе выспавядацца, нечым пахваліцца.
— Ціплят паеду купляць, інкубатарных...
— І ты гаспадарку заводзіш?
— Ай, Данілавіч, жыць жа трэба... Во Люся мая кажа, хлопца знайшла, можа, замуж пойдзе... А так бы...
Прызнацца, Залога і сам няраз лавіў сябе на думцы, што ў яго менш і менш жадання на тузаніну з гэтай гаспадаркаю. Ні сена, ні камбікорму. І карову, і свіней, і курэй — усіх трэба хлебам карміць. Хоць каравул крычы — шкада кідаць буханку хлеба ў чорны, завэдзганы чыгун. Быццам што жывое на пагібель у пельку кідаеш. І так кожны раз... Праз сілу, пакуты, заплюшчваючы вочы, але кідаеш... А што рабіць? Кінуць-рынуць усё ды падацца ў горад, можа, у Магілёў да Юркі? Месца хопіць, трохпакаёвая кватэра ў яго... Што гэта такое стала? Раней жа прывозілі ў краму муку — і прастамолку, і белую... Белую на бліны, а прастамолку — свінням, карове ў пойла падсыпалі. Няўжо выгадна стала буханкі жыўнасці скормліваць? Дзе які дурань сядзіць, што дазваляе такую нягегласць?
Пакуль сена насіў ды з Чачоркаю перакідваўся словамі, Залога забыўся на помнік. А ў хату зайшоў — і завіхурылі думкі... Як жа гэта так, ні з кім не параіўшыся, не спытаўшы ні ў кога — узяць і шах-мах? Колькі ўжо такімі бойкамі, дурнымі замахамі дроў наламалі на яго вяку? Абразуміцца калі-небудзь люд ці будзе ўвесь час шарахацца з боку ў бок? Можа, плёткі, лухта ўсё гэта, што Пятро Клімаўскі сказаў? Можа, разыграць яго, старога, захацеў?
— Кажуць, помнік наш зносіць будуць,— сумным голасам сказаў ён жонцы.
— Я не чула.
— Клімаўскі во сказаў...
— А што ён, еты помнік?
— Ды чорт іх ведае каму ён замінае! — выдыхнуў Залога, адчуваючы, што грудзі распірае злосць.
— Нехта ж во дадумаўся...— ціхім голасам сказала Маруся.
— Каўзануся я да Вілюхіна, можа, ён што ведае.— Залога траціў цярплівасць.
— Сядзі ты ўжо! — асадзіла яго Маруся.— Лэхаеш па дварах. Хіба паможаш?
— Ну ведаць жа трэба!
ІІІ
Хмара, якая была ўстрывожыла Чачорку, прайшла бокам, і здалася яна страшнай, цёмна-сіняй толькі таму, што ішла насупраць сонца. Цяпер неба было яснае, дзе-нідзе падбеленае лёгкімі празрыстымі, як ільдзінкі, воблачкамі. Высока ў сіні маленькімі чорнымі кропкамі мільгалі ластаўкі. У Шарыпчынай Грыве тужліва кукавала зязюля.