- Ну, калі гэтак сказаў граф Талстой або Рэпін, то паўторыць, нікуды не дзенецца, і нават Шышкін.
Фердынанду падалося, што заўсёды шчыры з вучнямі Зеўс на гэты раз не ўсё кажа, што думае, бо ў гэтакім выпадку абысціся іроніяй, без абурэння свайго магутнага тэмпераменту, не мог. Абураўся і тут, але з лёгкай усмешкаю спагадлівага або пакрыўджанага чалавека.
Калі Рушчыц і Пурвіт выйшлі з Акадэміі на вуліцу, Фердынанд спытаў у сябра:
- А Зеўс нам можа здрадзіць?
Спыніліся, дапытліва глядзелі адзін аднаму ў вочы.
- Думаеш, што гэтакае можа быць?
Фердынанд не вытрымаў халоднага позірку Пурвіта, аберуч схапіўся за твар, хаваючы вочы.
- Прабач, Вільгельм. Я ў гэта не веру. Спытаў таму, што гэтага баюся. Калі раптам яшчэ і гэта... тады... тады ўжо смерць нашаму ўсяму мастацтву.
- Тут, у Акадэміі, у апошні час, для гэтага ў яго былі ўсе ўмовы. Шмат хто пры ўладзе гэтага ад яго чакаў. I граф, і нават вялікі князь. Але ён нам не здрадзіў. I больш нават за тое. Абараняў, як мог, сваім усім ахвяруючы.
Падышлі да парапета набярэжнай, спыніліся, глядзелі на ваду.
- Аднойчы ён успамінаў свой сон. Цябе тады з намі не было, ты быў у вёсцы. Ляжыць, яшчэ малы, хлапчук, у сваім родным стэпе пад гарачым сонцам, на спіне, глядзіць у неба. А ў небе агромністы каршук кругамі ў яго над галавою ходзіць і ўсё зніжаецца, крывою дзюбаю ляскоча. I раптам каменем кідаецца яму на грудзі. Малы, як можа, адбіваецца, а той ужо разрывае кіпцюрамі грудзі, шукае, каб вырваць, сэрца. I раптам Зеўс прачынаецца, мокры ад поту, як ад змагання. I ўсё жыццё, кажа, гэты жахлівы сон яго пільнуе.
- Ну а з чаго бярэцца? Па праўдзе ж гэтага з ім не было?
- Ну як з чаго бярэцца? З жыцця. - Спакойна разважыў, як пра звычайнае, Пурвіт. - Мо каршука таго і не было, але ж ты ведаеш, што перажыў Зеўс у маленстве, яго галоднае сіроцтва без маці ды без бацькі. Бяды там, у сваім стэпе, нахлябтаўся. З яе каршук і вылепіўся. А мы з табой, кожны мастак, хоць у жывапісе, хоць у скульптуры, хіба не гэтак, на палатне ці з гліны, вылепліваем фактуру, вобразы? Хіба не з усяго таго, што бачым ды перажываем у жыцці? Гэтак і сон працуе, як мастак.
Доўгіх размоў Пурвіт звычайна не любіў, яны яго стамлялі, але цяпер з’явілася ахвота выгаварыцца, і Фердынанд гэта адчуў, прапанаваў заглянуць у тракцір, да якога якраз падышлі. Пад музыку, падобную на стогн шарманкі, за кухлямі піва размова зноў вярнулася да выставы, што ад яе чакаць.
- Адміністрацыя помсціць Зеўсу, але ўжо праз нас, ягоных вучняў, бо самога ўкусіць не можа, - задумаўся ўголас Вільгельм. - Яна не церпіць тых, хто з ёй не згодны, у каго ёсць свая думка.
- I нават тады, як з ёю не згодны геній?
- А ёй навошта геніі? Ёй гэта не галоўнае - бездар ці геній. Ёй галоўнае, які ў мастака хрыбет, гнецца або не.
- А Рэпін?.. Не з тых, каб лёгка гнуўся, і ўсё ж...
- Улада не можа адрынуць ад сябе ўсіх. З ім ёй лягчэй, як з Зеўсам. Рэпін здзівіўся, абурыўся: як можна гнаць Зеўса з Акадэміі, калі ён дае Расіі выдатных мастакоў? Яго абурэнне ўсе пачулі. А што далей? Ён усё ж не кінуўся да графа або вялікага князя, каб Зеўса бараніць? Хоць мог. Меў права і сілу. Павінен быў.
- Дык хто тады і ты, і я, паміж адміністрацыяй і Зеўсам? Усе мы, яго вучні? Ахвяры? Мука ў жорнах?
- Для адміністрацыі - мука, але не для Зеўса. Ён хоць і ў цяжкім становішчы, але нас, кожнага, бароніць як сваіх дзяцей. А ты...
- Што я?.. - усхапіўся Фердынанд.
- Не гарачыся. Сядзь. - Вільгельм мякка ўсміхнуўся, у імгненным парыве сябра ўбачыўшы яго ўсяго, знутры.
- Я быў падумаў, што ён з намі ўжо не гэтакі адкрыты, як быў раней, што кажа, а што і не. Спытаў у цябе, ці згодны ты са мною.
- А не думай тое, чаго не можа быць.
Пурвіт, як істы балт-латгалец, са словам выпадковым або камусьці непрыемным не спяшаўся, меў вытрымку даўжэй падумаць, халоднай галавой узважыць, стрымаць імгненныя пачуцці. Фердынанд над сваімі эмоцыямі ўлады гэтакай не меў, няшчырасць, у каго б яе не заўважаў, перажываў мацней, даўжэй. Несупадзенне характараў не раз’ядноўвала, наадварот збліжала, давала ў сяброўстве раўнавагу, нават і ратавала неаднойчы ў выбары і думак, і ўчынкаў.
З тракціра выйшлі - абняліся і з мірам-ладам, па-сяброўску, разышліся.
Наступны дзень абодвух сагрэла немалая радасць. У майстэрню, дзе сабраліся амаль усе калегі, чакаючы з канцылярыі апошняе рашэнне, у які з бліжэйшых дзён адбудзецца абарона дыпломаў і адкрыецца выстава, прыйшла афіцыйная, ад сакратаркі, вестка, што ўзгоднены загад па Акадэміі аб замежных творчых камандзіроўках: паедуць чатыры дыпломнікі, у ліку якіх Пурвіт і Рушчыц. У той жа вечар шчасліўчыкі наладзілі ў рэстаране пачастунак для сяброў, засмуткаваўшых, што едуць не яны.