Саҥа Кэс Тылга Таҥара этэрин дьоҥҥо тиэрдэр, иһитиннэрэр христианнар эмиэ пророктар диэн ааттаналлар.
Равви, Раввуни – тойонум. Еврейдэр итэҕэлгэ үөрэтэр киһини ытыктабыллаахтык ыҥырар тыллара.
Саддукейдар (евр. цаддиким) – былыргы Израиль религиознай-политическай олоҕор улахан сабыдыаллаах Таҥара үлэһиттэрэ, аҕа баһылыктар. Кинилэр фарисейдары утараллара, суруллубут Сокуону эрэ билинэллэрэ, Аанньаллар баалларын, өлбүттэр тиллиэхтээхтэрин итэҕэйбэт этилэр.
Самария олохтоохторо – Иудея уонна Галилея икки ардыларынааҕы Самария (Шомрон) уобалаһыгар олорор, атын омуктары кытта булкуспут еврейдэр. Итэҕэллэрэ Тораҕа (Моисей биэс кинигэтигэр) олоҕурара. Политикаҕа, сиэргэ-туомҥа, итэҕэлгэ тыл тылларыгар киирсиспэт буоланнар, иудейдары кытта өстөһөллөрө.
Саҥа Кэс Тыл (грек. Кайнэ Диатэкэ, нууч. Новый Завет) – саҥа сөбүлэһии, дуогабар, сойуустаһыы. Таҥара дьону кытта саҥа сөбүлэһии түһэрсиэхтээҕин туһунан пророктар Эргэ Кэс Тыл кинигэлэригэр эрдэттэн өтө көрөн эппиттэр. Иисус Христос сиргэ олорон ааспыт олоҕо, үөрэппит үөрэҕэ, киһи аймах буруйун-аньыытын боруостаан кириэскэ өлүүтэ, килбиэннээх тиллиитэ барыта Таҥара киһи аймаҕы кытта оҥорсубут саҥа сөбүлэһиитэ буолбута. Саҥа Кэс Тыл былыргы грек тылынан суруллубут 27 кинигэлээх.
Сибэтиэйдэр – Саҥа Кэс Тылга: Таҥара дьоно, христианнар.
Синагога – еврейдэр Таҥараҕа үҥэр, Сокуону үөрэтэр, мунньахтыыр, дьыалаларын-куолуларын быһаарсар дьиэлэрэ.
Синедрион (евр. санхедрин, грек. сүнедрион) – еврей норуотун Рим саба баттыыр былааһыттан харыстыыр соруктаах, итэҕэл, быраап, суут дьыалатын быһаарар үрдүкү дьаһал тэрилтэтэ. Синедрион 71 чилиэннээҕэ (аҕабыыттар, аҕа баһылыктар, сокуонньуттар, фарисейдар, саддукейдар). Салайааччылара архиерей этэ.
Скиния, Туоһулааһын Скинията (грек.) – еврейдэр Синай иччитэх сирин устун көһө сылдьар кэмнэригэр Таҥараҕа үҥэргэ анаан оҥостуммут баай-талым көстүүлээх сүүнэ улахан балааккалара (устата 14 м, туората 4 м, үрдүгэ 5 м). Иһигэр кэс тыл хоппото ууруллара.
Смоковница – Палестинаҕа дэлэйдик үүнэр кэтит сэбирдэхтээх минньигэс отонноох мас.
Сокуон (Моисей Сокуона, грек. номос, нууч. закон) – Таҥара Синай хайатын үрдүгэр Моисейга биэрбит сокуоннара (Уон Кэриэһэ) уонна киһи олоҕун бары өрүттэригэр сыһыаннаах ыйыылара-кэрдиилэрэ. Кинини кытта сөбүлэһии түһэрсибит Израиль норуота бу кэриэстэри халбаҥнаабакка тутуһуохтааҕа. Еврейдэр атын омуктары «Сокуона суохтар» диэн ааттыыллара. Библия маҥнайгы биэс кинигэтэ эмиэ «Сокуон» диэн ааттанар. Бу кинигэлэргэ Таҥара норуокка Моисейынан бэрдэрбит кэриэстэрэ, ыйыылара-кэрдиилэрэ киирбиттэр. Еврей Библиятын кинигэлэрин барыларын түмэн «Сокуон уонна Пророктар» диэн ааттыыллара.
Сокуонньуттар (грек. грамматэус, нууч. книжник, законник) – Суруйуулары, чуолаан Моисей Сокуонун, дириҥник ырытан чинчийэр үөрэхтээх дьон; үксүлэрэ фарисейдар этилэр.
Субуота (евр. шаббат, грек. саббатон) – сынньалаҥ. Еврей халандаарыгар нэдиэлэ сэттис күнэ. Бу Таҥараҕа анаммыт ытык күҥҥэ ханнык да үлэ көҥүллэммэт. Субуота сынньалаҥа бээтинсэ киэһэ күн киирбитин кэннэ, маҥнайгы үс сулус таҕыстаҕына, саҕаланара.
Таҥара Дьиэтэ (грек. хиэрос, наон, нууч. храм) – иудейдар Таҥараҕа сүгүрүйэр, сулууспалыыр, сиэртибэ биэрэр Храмнара, кинилэр норуот быһыытынан сомоҕолоһууларын бэлиэтэ. Таҥара Дьиэтэ Иерусалимҥа эрэ баара. Кини Сибэтиэйтэн Сибэтиэй хоһугар архиерей эрэ сылга биирдэ киирэн, бэйэтин уонна Израиль дьонун буруйун-аньыытын иһин сиэртибэ биэрэрэ.
Айыы Тойон Иисус Христос өтө көрөн эппитин курдук, б. э. бастакы үйэтин 70 сылыгар римляннар Таҥара Дьиэтин төрдүттэн урусхаллаабыттар.
Таҥара Дьиэтин Ырааһырдыы бырааһынньыга (евр. Ханука) – Сирия баһылыга IV Антиох Епифан Таҥара Дьиэтин үс сыл устата тэпсибитин-киртиппитин кэннэ, б. э. иннинээҕи 1164 с. хат ырааһырдан, сибэтии гынан, Таҥараҕа анаабыттарын бэлиэтиир иудей бырааһынньыга.