XƏVƏRNƏQİN TƏRİFİ VƏ NEMANIN GÖZDƏN İTMƏSİ
Bəhramın hünəri saçınca şəfəq
Döndü bir bəzəkli bağa Xəvərnəq.
Göy dedi: "Qiblədir bu xoş imarət".
"Yox, Çin biharıdır" – dedi təbiət.[113]
Yüz minlərlə adam yaxın və uzaq
Gəldi seyr etməyə eyləyib soraq.
Görənlər hüsnünə söylədi əhsən,
Sildi kandarını ətəklə həmən,
Şairlər Xəvərnəq, Sədeyr hüsnünə
Qəzəllər yazdılar hey dönə-dönə.
Yəmənə Süheyli saçarkən atəş
Heyran qaldı buna həm Ay, həm Günəş.
Dürr, gövhər, saçmaqda Ədənə döndü,
Süheyl ilə dolu Yəmənə döndü.
Xəvərnəqlə Yəmən şöhrətli oldu,
İrəm bağçasıtək əziz tutuldu;
"Bəhram ömür sürür məndə" deyərək,
Bəzədi dünyanı Həməl bürcütək.
Sevinclə qaldırdı Zöhrə qızıl cam
Xəvərnəq üstündə gəzəndə Bəhram.
O gördü bu zaman bir gözəl saray,
İçində günəş var, bayırında ay.
Günəşlə bəzənib içində tağı,
Hilaldır çölündə nurlu çırağı.
Başında oynardı hər zaman külək,
Ona xəzan yeli dəyməsin gərək
Daldı dörd küncünə qəsrin baxaraq,
Gördü behişt kimi bir səfalı bağ.
Orda Fərat axır çəmənzar boyu,
Axır elə bil ki, dirilik suyu.
Göylərə ucalan Sədeyrin yanı
Abad bir kənd idi, sud-yağ meydanı.
Qabağında səhra, dalında çəmən
Küləklər alırdı nəfəs nafədən.
Kəyana yaraşan bu damda Neman
Bəhramla oturmuş, behiştdir hər yan.
Lalə qızartmışdı sanki hər yeri,
Şuştəri döşənmiş geniş çölləri
Bildirçin ovlağı, kəklik ovlağı
Süzüb o çəməni, o bağça-bağı:
Belə yer tapılmaz heç, – Neman dedi,
Burda şad olmalı yaşayan, – dedi.
Onun ədalətli vəziri vardı,
İsanın dininə pərəstişkardı.
O dedi: "Allahı duyub tanımaq
Sənin dövlətindən yaxşıdır ancaq,
Sən o mərifəti duysan mükəmməl,
Bu bəzək-düzəkdən götürərdin əl".
Vəzir bir od yaxdı, bir şölə saldı,
Sərt qəlbi Nemanın xeyli yumşaldı.
Bu dünya görəli yeddi hasar, tağ,
Belə işləməmiş heç bir mancanaq.
Neman bu eyvandan enərək yerə,
Üz qoydu şir kimi geniş çöllərə,
Unutdu hər şeyi, bütün varını,
Tərk etdi şahlığı, öz diyarını,
Çünki düz gəlməz heç dünya din ilə,
Süleyman cəlallı taxtından belə
Əl çəkib yaşadı pərilər kimi,
El ondan yaşadı bixəbər kimi.
Bir də qayıtmadı öz xanəsinə.
Keyxosrov kəsildi zəmanəsinə.[114]
Münzir hey çalışdı, hey etdi xitab,
Bəxtinin hatifi vermədi cavab.
Münzirin qəlbini həsrət, qəm aldı,
Neçə gün yas tutdu, dərdi çoxaldı.
Taxtü-tac sahibi qaldı naəlac,
Taxta çıxıb, yenə başa qoydu tac.
Son verdi ellərin ahü-zarına,
Ölkəni keçirdi ixtiyarına.
Qoşuna, ölkəyə başçılıq etdi,
Şah xələt göndərdi, razılıq etdi.
Bəhrama atadan daha mehriban
Kəsilib tutardı əziz canından.
Onun Neman adlı bir oğlu vardı,
Şahzadə Bəhramla yaşıd olardı.
Bəhrama, Münzirin oğlu Nemana
Bir dayə süd verib, olmuşdu ana.
Bəhram çox sevərdi süd qardaşını,
Bir an buraxmazdı öz yoldaşını.
Onlar bir lövhədən dərs keçərdilər,
Birgə səpərdilər məclisdə gövhər.
Birisi günəşdi, birisi nurdu,
Onlar bir dolanıb, bir otururdu.
Bir neçə ildi ki, uca qalada
Bəslənib dururdu bizim şahzadə.
Dərsə baş qoşardı getsə hər yana,
Ağlı yönəldirdi onu ürfana.
Bəhram öyrənmişdi ərəb, fars, yunan
Dilini məktəbdə öz ustadından.
Münzirdə var idi başqa əlamət,
Ulduzlar elmində kəskin məharət.
On iki bürc ilə o, yeddi ülkər
Qabağında açıq sandığa bənzər.
Həndəsə xəttinə əməl edərdi,
Minlərlə Məcisti o həll edərdi.[115]
Ölçdüyü göy, fələk, asiman oldu,
Onlara göz oldu, pasiban oldu.
Dərin-dərin fikir nə qədər ki var,
Könlünu onlardan etdi xəbərdar.
Gördü şahzadədə ağıl, kəramət,
Duydu var biliyə onda fərasət
Gətirdi lövhəni, mili meydana,
Göyün sirlərini öyrətdi ona,
Öyrətdi nə qədər gizli, aşikar
Göylərin, yerlərin rümuzları var.
Nə varsa birbəbir öyrətdi,
Bəhram Öyrəndi dərs alıb hər səhər-axşam.
Elmin dəryasında tapdı pərvəriş,
Üstürlabdan, zicdan alıb göstəriş,[116]
Sirlərin üzündən pərdələr açdı,
Dərsini bilməkdə möcüzə saçdı.
Bəhram da lövhəyə, milə yanaşdı,
Fələkin işindən düyünlər açdı.
Kamala yetdikdə elmi, əməli
Silahdan yapışdı qüvvətli əli.
At sürdü, aləmə vəlvələ saldı,
Çövkənbaz fələyin topunu aldı.[117]
Onda ki, şöhrəti aləmi sardı,
Tutub canavarın boynunu qardı.
Qırdı pəncəsini, öldürdü şiri,
Ona təslim oldu sübhün şəmşiri.
Ox atıb, qart daşı tikərdi daşa,
Elə bil tikilmiş ipək qumaşa.
Gözünü çevirib atsa hər yana,
Nişana üstündən vurar nişana.
Qılıncına hədəf olsaydı qaya
Əriyib dönərdi od rəngli suya.
Saplayar nizəni darıya birdən,
Həlqə alar kimi götürər yerdən.
O, düzgün vurardı uzaq nişanı,
Tük ilə oynardı onun peykanı,
İşığa, kölgəyə ox atsa əgər,
Yan getməz, hədəfə hər zaman dəyər.
Onda ki, taleyi arxa durardı
Gözündən qaçanı atıb vurardı.
Şir ürəkli mərdlər söhbət qurdular,
Onun şirliyindən deyib durdular.
O bəzən pələngə hücum edərdi,
Yarışıb şir üstə bəzən gedərdi.
Deyib danışanda Yəmənin əhli
Ona ad verərdi: Yəmən Süheyli.
BƏHRAMIN OVA ÇIXMASI VƏ GURLARI DAĞLAMASI
Onda ki, Bəhramın üzü nur saldı,
Yəmən dərisindən xamlığı aldı,
Könüldən şad etdi bu iş Münziri,
Neçə ki, Süheyldən parlayar dəri.[118]
Yəməndə Nemanı, bir də Münziri
Ata-qardaş etdi ona hünəri.
Atalıq-qardaşlıq qalsın bir yana,
Biri rəhbər idi, biri qul ona.
Bilik təlim etdi Münzir hər zaman,
Yoldaşı kəsildi məclisdə Neman.
Münzir onu bilik sahibi etdi,
Neman ox atmağı ona öyrətdi.
O belə boy atıb namidar oldu,
Şöhrəti göydə də aşikar oldu,
O, meydan zövq alar, büsat sevərdi,
Bir ovu xoşlardı, bir at sevərdi.
Ölərdi gur üçün düşsə ovlağa,
Ölü, gordan qaçar necə irağa?
Nə zaman yay çəkib nişan alardı,
Oxu gur gözündə qəbir salardı.
Onun yel yerişli bir atı vardı,
Bu atın elə bil qanadı vardı.
Qaçışı rahatdı, qədəmi düzgün,
Əzərdi, tökərdi ovları bütün.
Qapardı sürətlə yol gedən zaman
O, topu Günəşdən, qürsü də Aydan.[119]
Qohumluq etmişdi fələk bu atla,
Yarışa bilməzdi külək bu atla.
Yüz ilan qıvrımı quyruğu vardı,
Dırnaqla yüz gura gor qazıyardı.
Ova eyləyəndə Bəhram şah səfər
Heç başqa atlara salmazdı nəzər.
O gur dırnağını yəhərləyərdi,
Gurlar görən zaman, əhsən deyərdi.
Yel kimi uçardı bütün ovlağı,
Guru parçalardı iti dırnağı.
Nə zaman ki, işdən bezərdi Bəhram,
Minib o pələngi gəzərdi Bəhram.
O dırnaq basanda şikarstana
Yer çönüb dönərdi nigarstana.
Çəkidə daşlardan çox ağır olan
Təpələr salardı maraldan, gurdan.
Səhranın nə qədər çuxurları var,
Ovlanan gurlarla edərdi hamar.
Tozunu fələk də görməz bu atla,
Şah ova çıxanda min çataçatla
Əlini atsaydı əgər kəməndə
Min guru dipdiri salardı bəndə.
Onları görəndə kəmənd atardı,
Ya da ki, sadəcə əllə tutardı.
Yıxsaydı yüz guru əgər yan-yana
Qıymazdı dörd yaşı qurtarmayana.
Onun bir beləcə adəti vardı:
Gənc gurun qanını haram sayardı.
Hər tutduğu gura vurardı damğa,
"Sərdar ol, – deyərdi, – bütün ovlağa",
Minindən birini kim tutsa əgər,
Şahın damğasını görərkən öpər,
Yaxşılıq keçərdi yadından ancaq,
Açardı bəndini, buraxardı sağ.
Şahın damğasıdır yaşadan bizi,
Düz sürək qoy ömür köhlənimizi.
O gurlar ovlayan Bəhram çağında
Gurlara qurtuluş vardı dağında.
Qolu güclülərdən ölkəmizdə, bax,
Qarışqalar belə olmuş sinədağ.
вернуться
113
Çin biharı – qızıl, bürünc büt və əlvan naxış və rəsmlərlə bəzənmiş Çin bütxanələri, gözəllik rəmzi. Bihar hind sözü
вернуться
114
Firdovsinin "Şahnamə"sinin əsas qəhrəmənlarından biri olan İranın qüdrətli və əzəmətli şahı Keyxosrov öz şahlığının çiçəklənən çağında hakimiyyətdən imtina edib qarda, çovğunda, boranda dağlarda yox olur.
вернуться
118
Əsatirə görə, Yəmən ulduzu Süheyl (Canopus) o ərazinin nemət mənbəyidir. Dünyada şöhrət tapmış ən incə dəri olan ədim guya Süheylin şüaları sayəsində xamlığını itirib qırmızı şəffaf rəng alır.
Beytin mənası: Bəhramın Süheylə bənzər parlaq üzü Yəmən torpağına işıq saçanda Münzirin üzü ədim kimi sevincdən qızarırdı.