BAHARIN TƏRİFİ
Müştəriylə Zühəl qovuşan zaman
Günəş daxil oldu Həmələ Hutdan.[283]
Otlar Xızır kimi bütün çöl boyu
Tapdı hər tərəfdə dirilik suyu.
Çeşmələr göbəyi oldu axar Nil,
Yolların üstündə coşdu səlsəbil.
Yer müşk ilə doldu, ud geydi hər yan,
Nafə satan külək oldu müşk alan.[284]
Novruz havasında olan etidal,
Aləmə bəxş etdi nurani bir hal.
Novruzun nəsimi yeni əhd ilə
Qatdı öz canını çiçəyə, gülə.
Göründü otların baş qaldırması,
Silindi aynadan günəşin pası.[285]
Efir ətəyində şəbnəm oturdu,
Hərarət şaxtaya bir zərbə vurdu.
Dağlardan əriyən kafuri qarlar
Çaya göz yaşıyla verirdi vüqar.
Səbzəyə baxdıqca nurlandı gözlər,
Hər şey cavanlaşdı, oldu təzə-tər.
Nərgiz gözlərini süzəndən bəri
Yuxusuz eylədi bütün gözləri.
Saçdı nəfəsini sabahın yeli,
Səpdi bənövşəyə ətirlər əli.
Sərv kölgəlikdə yelkən quraraq
Şümşadın saçına çəkirdi daraq.
Neylüfər qalınca həsrət yuxuya
Özünü yetirdi əlbəəl suya.[286]
Çiçəkli şaxlarda qönçə açıldı,
Lalə yarpağıtək lö-lö saçıldı.
Nərgizin bu sərxoş gəlhagəlində
Süsən zər çubuğu tutdu əlində.[287]
Təzə qönçələrlə o gözəl bahar
Etdi qiyamətsiz ulduzlar nisar.
Şənbəlid gözündən yaşlar tökuldü,[288]
Zəfəran yeyərək təzədən güldü.
Göy gülə bəxş etdi abi-həyatı,
Şəqayiqə yazdı qanlı baratı.[289]
Nəsrinin gövhərə sinmiş yarpağı,
Tutiya əzirdi süsən budağı.[290]
Siçanqulağı da saçını aldı,
Hörüb deyləmli tək çiyninə saldı.[291]
Yarpaq, ot göyərib, qalxıb artalı,
Həm qayçı kəsildi, həm oldu xalı.
Sünbül müşk vurub salxıma bənd-bənd,
Etdi qərənfilə acıqla rişxənd.
Xeyrigül əhd ilə gəldi çəmənə;
– Vəliəhdsən, – dedi, – o, yasəmənə.
Süsənbərin iyi göylərə qalxdı,
Çarxın əqrəbini yandırdı, yaxdı.[292]
Qönçə inəkgözə eyləməkdə naz,
Filqulaq sirr söylər quşa keyfi saz,[293]
Kafur gülü, səhər əsəndə yellər
Qızların taxdığı sırğaya bənzər.
Ud nişanlı müşki söyüd ki, vardı,
Gah kafur yığardı, gah müşk yığardı.
Ərğəvan, yasəmən bitib qalxaraq,
Bayraq ucaldırdı göyə al və ağ.
Xəzan oxlarından görmuşdü dağı,
Əlini dişlərdi söyüd budağı.
Qızılgül qalxaraq tacidar oldu,
Yel də, qum da ona tərəfdar oldu.
Bütün bir gecəni budaqda bülbül
Xoruz banınadək döyürdü təbil.
Meydan yamyaşıldı, gül isə aldı,
Beş növbə təbili o çaldı, çaldı.
Sərv üstə faxtəyə edilsə nəzər,
Səsi rud səsinə olduqca bənzər.
Səhər naləsiylə qumru ötüşü
Kəkliyin əlindən aldı gülüşü.
Turaclar əkində ötüb gedirdi,
Cənnət beytləri təqti edirdi.[294]
Zəndibaf, behiştin "Zənd" kitabından
Gecə bir neçə hərf oxudu pünhan.
İti nəvasıyla əndəlib gəldi,
Ahəngdar telitək çəngin incəldi.
Yazı lövhü kimi naxışlandı bağ,
Quş, balıq şadlandı, oldu keyfi çağ.
XAQANIN BƏHRAM ÜZƏRİNƏ QOŞUN ÇƏKMƏSİ VƏ
BƏHRAMIN ÖZ QOŞUNUNDAKI QARIŞIQLIQDAN XƏBƏR TUTMASI
Belə bir zamanda Bəhram şahənşah
Öz keyf məclisini düzəltdi gümrah.
Yeddi günbədindən möhtəşəm, yüksək
Bir günbəd qurdu ki, heyrandı fələk.
Bir qasid aradı uca məkanı,
Sordu yeddi günbəd, altı tağ hanı?
Cənnət eyvanına o gələn kimi,
Ruhu, düşüncəsi yüksələn kimi
Xosrova söylədi sənalar, əhsən.
Sonra da səcdəyə düşüb o gələn
Dedi: "Qalxıb Çindən ordu yürüyür,
Alıb hər tərəfi, basır, bürüyür.
Verdiyi peymana edib xəyanət,
Fəğfur göstərmədi əhdə sədaqət.
Tapılmaz çinlidə vəfadan misal,
İçləri zəhərdir, bayırları bal.
Çəkib qılıncını bir coşğun ordu,
Yetişib Ceyhuna düşərgə qurdu.
Çölləri bürüdü sel, ey ulu şah!
Bir ümmandır onda hər dəli timsah.
Bir tədbir görməsə padşah, doğrusu,
İçər qanımızı çinli sanki su".
Şah yaxşı bildi ki, iş nə haldadır,
Gördü səlamətin başı qaldadır.
Öz başını tora salmazdan əvvəl
O, meyi buraxdı, camdan üzdü əl.
Belə qərar verdi: varkən imkanı
Tədbirlə eyləsin məğlub düşmanı.
Pənah bir orduda, xəzinədədir,
Bunlar da olmasa, ad, zəfər nədir?
Bilincə Bəhram ki, xəznə boşalmış,
Nə dava sursatı, nə ordu qalmış,
Döndü dişsiz şirə, sıxıldı yaman,
Oldu gözlərində ölkəsi zindan.
Eşitmişəm şahın, üzlərdən iraq,
Bir vəziri vardı Allahdan uzaq.
Rastü-Rövşən qoymuş adını, düzü,
Bu addan uzaqdı olduqca özü,
Düzlükdən yuxaydı, nazikdi qat-qat,
Düzlüyü əyrilik, işığı zülmat.
Padşaha adıyla qurmuşdu duzaq,
Özü yaxşılıqdan uzaqdı, uzaq.
Nə qədər ölkəyə Nərsi vəzirdi,
Allahın xovfunu yaxşı sezirdi.
Rastü-Rövşən keçdi vəzirliyə, bil,
Oldu doğruluqla aydınlıq zəlil.
Şah könül verdikcə naza, işrətə,
Vəzir də əl atdı zülmə, zillətə.
Yaxıb məsləhəti, fitnəni tutdu,
Ölkənin varını xul kimi uddu.
Şahın naibini hər yerə çatdı,
Qızılla, şübhəylə yaman aldatdı.
Dedi ki: "El bütün tələbkar olub,
Ərköyün, ədəbsiz, tamahkar olub.
Bizdən gördükləri bu nazü nemət
Onlara veribdir hər işdə cürət.
Verməsən tədbirlə bir cəza əgər,
Dartar qulağını yurdun bədnəzər.
Pisdir həm zatları, həm də özləri,
İçləri canavar, Yusif üzləri.
Qurdu dustaq edib tez çəkək dara,
Nə zamana qədər etmək müdara?
Torpaqdan yaranan hər qanmaz, alçaq,
İnsan surətində heyvandır ancaq.
Heyvandan umulmaz vəfa insana,
Qılıncla baş əyər onlar fərmana.
İbrət kitabına baxanlar bilər,
Səyavuş bunlardan çəkmişdir nələr.
Cəmşid cəlalını xar etdi onlar,
Daraya dünyanı dar etdi onlar.
Rəiyyətin malı hovuz suyudur,
Bir yerdə qaldıqca yaman qoxuyur.
Torpaqdan bulanıq olsa əgər su,
Yenə də torpaqla edilər duru.
Şah sərxoşsa əgər, düşmən sayıqdır,
Darğa yatıbdırsa, oğru oyaqdır.
İşlətməzsə əgər şah siyasəti
Puç olar şahlığı, həm rəyasəti.
Siyasət işlətsə bir şah, hər zaman
Ondan qorxub qaçar div ilə düşman.
Divdən fərqli deyil küstax rəiyyət,
Boşlasan, addımı gen qoyar, əlbət.
Çalış siyasətdə elə axıt tər,
Ağalıq görməsin ondan bir xətər,
Aldatmasın səni dostluq imkanı,
Bir özünü, bir də qılıncı tanı.
Keyf edib güvənir bizə tacidar,
Səndə yalın qılınc, məndə qələm var.
Səndən qəhr eyləmək, məndənsə tədbir,
Kimi tut söyləsəm, onu et əsir.
Varlıdan sərvət al, qoy qalsın çılpaq,
Yoxsula qanıyla cəza ver ancaq.
Yaxşı-pis, yolunda halaldır, halal,
Pislərdən can çıxar, yaxşılardan mal.
Al malı, rütbəni, xalqı xar eylə,
Əziz ol hər zaman davranıb belə.
Elə ki, rəiyyət zəif, xar olar,
Səltənət yerində bərqərar olar".
Naibi məst etdi qürur, mükəmməl,
Vəzirlə o dəxi atdı zülmə əl.
Aldanıb edilən hər məsləhətə,
Zülümlər eylədi o rəiyyətə.
Xarlığı bir yerə yetirdilər ki,
Ölkədə başladı bir hərki-hərki.
Zülmün atəşinə canlar qalandı,
Ocaqlar talandı, evlər talandı.
Yüksəlib ellərə şeypur saldı səs,
Hər yanda hökm etdi: tut, qoyma, bas, kəs.
Yaman bir məqama çatdı əhali,
Qalmadı kimsənin dövləti, malı.
Ellər həsrət qaldı dövlətə, vara,
Rastü-Rövşən aldı rüşvət aşkara.
Qızıl, gövhər, kəniz, bollu qulam, qul,
"Malım var" demədi eldə bir oğul,
Çoxluq deyil, etdi yoxluq çox əsər,
Ölkədə qalmadı varlı bir nəfər.
Evlilər soyğundan gələrək zara,
Buraxıb evini verdi yadlara.
Canından əhali bezdikcə bezdi,
Baş alıb avara dağlarda gəzdi.
Əkinin, öküzün kökü qazıldı,
Gəlir qan bahası deyə yazıldı.
Məmləkət döndükcə xarabazara,
Xəznə həsrət qaldı gəlirə, vara.
Vəzirinsə evi xəzanə oldu,
Aləm başdan-başa viranə oldu.
Dava tədarükü görməliydi şah,
Baxdı nə qoşun var, nə xəznə, eyvah,
Dedi qulamlara: "Bilməliyəm mən:
Dönüb xarabaya məmləkət nədən?"
Zülümkar vəzirdən qorxaraq heç kəs
Olub bitən işdən çıxarmadı səs.
Gətirdi hərəsi bir cür bəhana:
– Bu iflas elədi, o qaçdı yana.
Torpaqda mədaxil, məhsul qalmadı,
Odur ki, xəznə də bir şey almadı.
Gəlir yox ödənməz oldu vergilər,
Günləri xoş kecən yoxdu bir nəfər.
Şahımız göstərsə şəfqət, mərhəmət,
Kəsbkarlıq yenə qızışar, əlbət.
Şahı bəhanələr qane etmədi,
Vaxtsız döyüşə də lakin getmədi.
Cəfakeş dünyanı düşündü, daldı,
Onun da həmdəmi yalnız xəyaldı.
İşini sahmana sala bilmədi,
Nəticəsiz qaldı qeyrəti, cəhdi.
вернуться
283
Müştəri və Zühəl təslisdə – üçbucaqda olanda, səyyarə və ulduzların şahı olan Günəş Hut bürcündən (22 fevral – 22 mart) Həməl bürcünə (22 mart – 22 aprel) yollandı, yəni bahar fəsli gəldi, ot və bitkilər dirilik suyu içmiş həmişəcavan, yaşıl paltarda gəzən ölməz Xızr kimi yaşıllaşıb cavanlaşdılar.
вернуться
284
Ud – adətən Hindistandan gətirilən ətirli torpaq rəngli əzvay.
Beytin mənası: Ud rəngli ətir saçan torpaq müşklə dolub, adətən müşk saçan, ətir satan yel, nəsim indi torpaqdan müşk və ud alırdı.
вернуться
287
Süsən gülünün ləçəkləri qızılgül kimi qızıl, al rəngində və əlin içi şəklindədir. O həmin qızılı nərgizin başının tacı üçün hazırlamışdı.
вернуться
290
Nəsrinin – vəhşi nərgizin ləçəkləri gövhərə bənzər şeh damlaları ilə dolmuşdu, süsən isə gözləri sağaldıb işıqlandırmaq üçün öz ləçəklərindən göz dərmanı – tutiya ovurdu.
вернуться
291
Siçanqulağı – mərzənguş (mayoran) – nanə cinsindən ətirli, təbabətdə geniş surətdə işlənən, ağ balaca gülü və gülün nisbətən uzun saçaqları olan birillik ya çoxillik göy (bitki).
Deyləmlilər – İranın qədim qəbilələrindən biri, Xəzər dənizinin cənub-qərbində yerləşmiş İranın şimal vilayəti Gilanda yaşayardılar. Deyləmlilər öz qıvrım və uzun hörükləri ilə məşhur olublar. Şair mərzənguşun saçaqlarını deyləmlilərin hörüklərinə bənzədir.
вернуться
292
Qədim təbabətə görə, süsənbərin ətri əqrəbləri bihuş edib öldürür və əqrəb vurmuş xəstələrin də ən yaxşı dərmanıdır.
Burada Əqrəb bürcü nəzərdə tutulur və süsənbərin ətrinin şiddəti və çoxluğuna mübaliğə yolu ilə işarə olunur.
вернуться
293
İnəkgöz – farsca – gavçeşm (گاوچشم), ərəbcə – eyn əl-bəqərə (العين البقرة) – gül adıdır, filqulağı (pilquş) – bağayarpağına bənzər yekə yarpaqlı ot adıdır.
вернуться
294
Təqti etmək – ahənglə oxumaq; cənnət beytləri – ən gözəl, ahəngdar və dərin məzmunlu şeirlər.