— Жывецца ў нас нялёгка,— гаварыў дзядзька Антось.— Зямля — пясок ды каменне, ды і мала яе. Калі б не лясы і Нёман, даўно трэба было б кінуць-рынуць гэтае месца і ўцякаць куды вочы глядзяць... Лясы даюць сякі-такі кавалак хлеба нашаму брату. Скрозь цяпер купцы завіхаюцца і без усякай літасці пляжаць лес. Зімою нашы мікалаеўцы возяць калоды на рум, а вясною гоняць плыты... Нёман нам добра служыць, цягне ў наш мужыцкі бок. Гады два назад ён змяніў рэчышча і прырэзаў мікалаеўцам ад княжацкай сенажаці добрую лукавіну.
За акном пачуўся тупат. Янка Купала ўсхапіўся з тапчана.
— Дай жа я, браце, пагляджу на цябе добра,— весела прамовіў Янка Купала, акідваючы позіркам Кастуся з галавы да ног.— Даўно вершы чытаю, некалькі лістоў нават атрымаў ад таго Якуба Коласа, а як ён выглядае — упершыню бачу... Глядзі, які малайчына! Відаць, як і мне, трыццаць стукнула? Восенню? А вершы добрыя пішаш... Як гэта там у цябе:
Рэдкае збожжа, травы палавіна,
Колас не гнецца зярном да зямлі.
Знаць, нешчасліва была та часіна,
Як кідалі зерне сяўцы па раллі...
Кастусь уяўляў сабе Янку Купалу паводле яго вершаў, ціхім і задумлівым сялянскім хлопцам, а перад ім быў гаваркі і вясёлы чалавек, апрануты ў гарадскі шчыгульны гарнітур.
— Які там малайчына,— прамовіў Кастусь, глянуўшы на свае латаныя картовыя порткі і стаптаныя сандалі.— Бяздомны арыштант без сталага прыстанішча і службы — вось хто я! Паспытаў казённага хлеба, дык у школу не хацелі браць. Ледзь-ледзь уладкаваўся ў Пінску.
— Вядома, цяжкі крыж табе выпала несці. Наперадзе яшчэ многа спраў і клопату, затое служба ў нас з табой ганаровая: мы народу служым.
За сталом гаворка пайшла жвавей. Госць расказваў пра жыццё ў Пецярбурзе, пра свайго добрага апекуна — Браніслава Эпімах-Шыпілу.
— Прыехаў у ліпені да маці ў Акопы, што каля Заслаўля,— працягваў Янка.— Адпачыў крыху. Тут неўзабаве твой ліст атрымліваю... Я сам сабе і падумаў: «Сапраўды трэба нам сустрэцца, пагутарыць...» Сабраўся і прыехаў у Стоўбцы. Не такі я багацей, каб наймаць балагола...
— А чаму табе, браце, не напісаць было? Так і так, у суботу прыязджаю. Дык мы цябе на станцыі сустрэлі б цэлым настаўніцкім хаўрусам. Цябе ж тут добра ведаюць...
— Дарагі госцейка, бярыце, ешце! — запрашала маці.— Бульба ў нас смачная, на пясочку расце, баравікі таксама ўдаліся... Гэта Кастусь збіраў.
Калі чарка абышла яшчэ адзін круг, дзядзька Антось сказаў:
— Цяпер, панове паэты, вы, можа, нам што-небудзь прачыталі б.
— Тады хіба я раскажу,— устаў з-за стала Янка Купала і роўным спакойным голасам пачаў:
Можна хатку убраць тынкаваннямі з плесні,
Можа віхар нядоляй заенчыць над ей,
Можна пець салаўіныя шумныя песні,
Што шчаслівы ўвесь свет, няма гора ў людзей...
Янка Купала перадыхнуў, глянуў на Кастуся, і яго голас загучаў бадзёра і звонка:
Але ёсць жа вялікая праўда на свеце,—
Праўда, сілаю роўная сонца агням,—
Цялер спіць, але ўстане і бляск свой расквеціць,
За сваё паніжэнне адплаціць людзям.
— Так-то яно так,— вывеў з развагаю дзядзька Антось,— праўда ёсць на свеце, але бяда ў тым, што да яе, як да цара, далёка і, як да бога, высока...
— Нічога, дзядзька Антось, народ верне праўду на зямлю,— прамовіў Янка.-— Толькі трэба дружна ўзяцца...
— Цяжка!.. Вось Костусь спрабаваў яе знайсці, дык адразу ў казённы дом трапіў.
— Ат, годзе вам пра палітыку,— умяшалася маці.— Чым хата багата — тым рада. Бярыце, Яначка, бярыце!
— «Хлеб на стале — рукі свае»,— сказаў бы Сцяпан Крыніцкі,— засмяяўся госць і дадаў: — Гэта я напісаў нядаўна невялічкую камедыю «Паўлінка», дык там ёсць такі засцянковы шляхціч... Ну, цяпер ты, Каласок, што-небудзь прачытай. Давай, давай!
— Добра, прачытаю і я,— сказаў Кастусь і кінуў вокам у бок дзядзькі Антося:
Яшчэ машына не спынілась,
Як усе вакруг заметушылісь.
Стаяць у праходах пасажыры.
Пад рукі б’юць зайцы-праныры...
Срэдзь люду рознага і панства
I між усякага ўбранства
Відна і дзядзькава апратка
I шапка, збітая ў аладку...
— Глядзі ты, нібыта і ён там быў са мною,— засмяяўся дзядзька Антось.
— А гэтыя радкі ты, Кастусь, помніш? — запытаўся Янка:
Хоць зернейкі засохшымі былі,
Усё ж такі жыццёвая іх сіла
Збудзілася і буйна ўскаласіла
Парой вясенняй збожжа на раллі.
Вось сімвал твой, забыты краю родны!..
— Максім Багдановіч,— адказаў Кастусь.— Тонка разумее і адчувае ён верш... Пара яму ўжо зборнік выдаваць.
— Будзе зборнік,— адказаў Янка.— Паэзія ў нас ідзе паперадзе... Горш з драматургіяй і прозай. Няхай бы ты які вадэвіль напісаў. Не! Лепш напішы, Каласок, раман. Сапраўдны беларускі раман. Во будзе здорава!