— Men — jasur xazina qidiruvchi va sarguzashtlar ishqiboziman, — ming’irladi u uyquga ketarkan.
Kimdir biqinidan turtganidan u uyg’onib ketdi. Santyago qoq o’rtasida tunagan bozor maydoni tong otishi bilan tag’in jonlana boshlagan edi.
Odatiga ko’ra, qo’ylarni ko’rmoqchi bo’lib alanglarkan Santyagoning uyqusi butkul ochildi va o’zining yangi bir olamda ekani yodiga tushdi, esladi, biroq bundan ko’ngli cho’kmadi, aksincha, u baxtiyor edi. Endi qorin g’amida tentirab yurmaydi — to’g’ri xazinaga yo’l oladi! Garchi cho’ntagida bir miri bo’lmasayam, ertangi kuniga ishonchi bor, ko’ngli to’q. Kecha oqshom u sarguzashtlar ishqibozining taqdirini havas qildi, bunday qismatni o’ziga tanladi: endi u bir paytlar kitoblarda o’qigan qahramonlardan biriga aylanadi.
Bo’zbola shoshilmasdan qadam tashlab, bozor maydonining chetidan yurdi. Savdogarlar chodirlarini ocha boshlashgandi, u shirinliklar sotadigan bir savdogarga peshtaxtaga narsalarini terishga ko’maklashdi.
Savdogar xursand bo’lib kuldi; u o’z hayotidan mamnun, nima uchun yashayotganini bilar va yangi ish kunini xush kayfiyat bilan qarshilashga hozirlanayotgan edi. Uning kulgisi bo’zbolaga qariyani — sehrli podshoh Malkisidqni eslatdi.
“Bu savdogar dunyo kezish yoki movutchining qiziga uylanish uchun shirinlik pishirmaydi. Bu shunchaki uning ko’nglidagi mashg’uloti, shu ish unga yoqadi”, — deb o’yladi bo’zbola va bir qarashda har qanday odamning o’z taqdiri Yo’liga qanchalik uzoq yoki yaqinligini qariyadan yomonroq bilmasligini payqadi.
“Bu juda oddiy, nahotki men avval buni tushunmaganman?”
Chodirni tortib bog’lashgandan so’ng qandolatchi unga yog’da pishgan birinchi somsani uzatdi. Santyago uni bahuzur yedi va tashakkur bildirib, chodirdan jildi. Ketayotib tuyqusdan chodirni qurishayotganda qandolatchining arabcha gapirgani va o’zining ispancha javob qilgani yodiga tushdi, biroq ular baribir bir-birlarini tushunishibdi-da.
“Demak, so’zlarga tobe bo’lib qolmagan til ham bor ekan, — o’yladi u. — Men shu tilda qo’ylar bilan gaplashardim, mana, endi odam bilan gaplashishga urinib ko’rdim”.
“Hammasi bir butun, yaxlit”, degan edi Qariya.
Santyago belgilarni ko’zdan qochirmaslik uchun Tanjerning tor ko’chalaridan shoshilmay yurishga qaror qildi. Bu sabr-qanoatni talab etadi, biroq sabr-qanoat shunday ezgu ne’matki, har qanday cho’pon dastlab ana shu saboqni oladi.
“Hammasi bir butun, yaxlit”, — Malkisidqning so’zlari tag’in yodiga tushdi.
Billur buyumlar sotuvchi savdogar yangi kunning boshlanishini kuzata turib, ertalabdanoq ko’nglini cho’ktiradigan odatdagi g’am-tashvishdan og’rindi. U tik tushgan tor ko’chadagi xaridorlar onda-sonda bosh suqadigan do’konida, qariyb o’ttiz yildan beri, tirikchilik qiladi. Hayotida biror-bir o’zgarish qilishga endi kech; billur idishlarni sotishdan bo’lak yumush qo’lidan kelmaydi. Bir paytlar uning do’koni gavjum bo’lardi, arab savdogarlari, ingliz va frantsuz geologlari, olmon askarlari — puldor odamlar ko’p kelishardi. O’shanda billur savdosi foydaning koni edi va u boyib ketishiga, yoshi qaytganda malohatli ayollar ko’nglini charog’on etishga umidlanardi.
Biroq zamon evrildi, bu bilan baqamti shahar ham o’zgarishlarga yuz burdi. Tanjerning shundoq biqinidagi Seut tez qad rostladi va savdoning avj nuqtasi o’sha tarafga ko’chdi. Yon-atrofidagi savdogar-qo’shnilar har qaysi har yoqqa ravona bo’lishdi, bu tor ko’chada sanoqligina do’konchalar qoldi va deyarli hech kim ularga bosh suqaydi, bu joyga qadam bosmaydi.
Biroq har nima bo’lganda ham, billur idish sotuvchi bu savdogarning endi bo’lari bo’lib, bo’yog’i singgan edi. O’ttiz yil u billur olib sotish bilan mash-g’ul bo’ldi, endi yoshi bir joyga borganda hayotini o’zgartirishga kech.
Choshgohgacha savdogar unda-bunda o’tganlarni kuzatib o’tirdi. Ko’p yillar shu zaylda o’tirganidan bu tang ko’chadan kimning qay mahalda o’tishi unga yod bo’lib ketgan. Biroq tushlikka bir necha daqiqa qolganda do’konining peshtaxtasi ortida bir navqiron muhojir paydo bo’ldi. U binoyiday kiyingan edi, biroq savdogar sinchkov nigohi bilan uning puli yo’qligini payqadi. Shunday bo’lsa-da, u chiqib ketgunicha tushlikka shoshilmay turishni ma’qul bildi.
Eshikdagi e’lon bu do’konda xorijiy tillarda ham gapirilishini daraklardi. Santyagoning ko’zi peshtaxta ortida ko’ringan xo’jayinga tushdi.
— Xohlasangiz, men mana bu idishlaringizni yuvib beraman, — dedi bo’zbola. — Bu ahvolda ularni hech kim sotib olmaydi.
Xo’jayin javob qilmadi.
— Evaziga menga biror yegulik berasiz.
Xo’jayin miq etmay unga qarab turardi. Santyago bir qarorga kelishi zarurligini tushundi. To’rvasida kamzuli bor edi — sahroda keragi bo’lmaydi. U kamzulni to’rvadan olib, idishlarni artishga kirishdi. Yarim soat ichida peshtaxtadagi idishlar yaraqladi va shu payt ikki kishi kirib, billur idishlardan xarid qildi.
Ishni tugatib, Santyago xo’jayindan ovqat so’radi.
— Yurchi men bilan, — dedi unga javoban xo’jayin.
Eshikka “Tushlik payti” deb yozilgan lavhachani ilib, u Santyagoni tor ko’chaning baland joyidagi yemakxonaga olib bordi. Ular bu yerdagi yagona stol-ga kelib o’tirishdi.
Billur sotuvchi kuldi:
— Idishlarni tozalashingga hojat yo’q edi. Qur’onda och odamning qornini to’ydirish buyurilgan.
— Nega siz meni to’xtatmadingiz?
— Chunki idishlar kir edi. Qolaversa, ikkalamiz ham miyamizni keraksiz lash-lushlardan tozalashimiz zarur-ku.
Ovqatlanib bo’lishgach, savdogar dedi:
— Sen mening do’konimda ishlasang deyman. Bugun, sen idishlarni artib tozalayotganingda ikkita xaridor keldi — bu xayrli alomat.
“Odamlardan belgi-alomatlar haqida tez-tez eshitasan, — o’yladi cho’pon bola, — biroq ular o’zlari aytishayotgan gaplarining fahmiga borishmaydi. O’zim-chi, o’zim ham, ma’nisiga bormay necha yil qo’ylarim bilan so’zsiz tilda gaplashib yurdim-ku”.
— Xo’sh, nima deysan — tiqilinch qildi savdogar. — Mening do’konimda ishlaysanmi?
— Tong otguncha hamma idishlarni yuvib tozalayman, — javob qildi bo’zbola. — Haqiga menga Misrga yetib olishimga yetarli pul berasiz.
Savdogar chol yana kulib yubordi.
— Mening do’konimda yil bo’yi billur idishlarni yuvib, buning ustiga har bir sotilgan idish pulidan yaxshigina foiz olib tursang ham Misrgacha yetadigan pul topolmaysan, baribir qarz ko’tarishingga to’g’ri keladi. Tanjer bilan Misr orasi — minglab kilometr sahro.
Bir daqiqa og’ir jimlik cho’kdi, go’yo butun shahar uyquga cho’mganday bo’ldi. Bozorlar, o’z molini maqtab yotgan savdogarlar, minoraga chiqib azon aytayotgan kishilaru, dastasi hashamli qilichlar — bari g’oyib bo’ldi. Umid va sarguzashtlar ishtiyoqi, keksa podshoh va Taqdir Yo’li, xazina va ehromlar o’z-o’zidan yo’qoldi-yitdi. Dunyoni o’lik sukunat o’z zabtiga oldi. Chunki Santyagoning ruhi tamom cho’kib ketgan edi. U na og’riqni, na azobni va na afsus-nadomatni his etar, nigohi yemakxonaning ochiq eshigiga qarab qotib qolgan va faqat juda-juda o’lgisi kelar, hammasi hozirning o’zidayoq butkul yo’q bo’lishini istardi.
Savdogar unga qarab qoshini kerdi — ertalab, haligina bu bola quvnoq ko’ringan edi. Endi qovog’idan qor yog’ayapti: quvnoqligidan asar ham qolmadi.
— Men senga, o’g’lim, vataning-ga borib olishing uchun yetadigan pul bera olaman, — dedi savdogar.
Bo’zbola indamadi. Keyin o’rnidan turdi, kiyimlarini tortib to’g’riladi va to’rvasini qo’liga oldi.
— Men do’koningizda qolib ishlayman, — dedi u.
Va biroz sukut saqlab, qo’shib qo’ydi:
— Menga pul kerak, to’rt-beshta qo’y sotib olishim uchun.
IKKINCHI QISM
Santyago qariyb bir oy do’konda ishladi, biroq yangi ish ayni uning ko’nglidagiday edi, deb bo’lmasdi. Billur buyumlar sotuvchi savdogar kun bo’yi do’kon peshtaxtasi ortida o’tirar va bo’zbolaga idishlarga ehtiyot bo’lishini tayinlab tinimsiz to’ng’illardi.