Дзяўчынка, калi яе ахапiла гарачынёй, апрытомнела.
- Матуля, - крыкнула яна, - што вы са мною робiце?
- Маўчы, дурнiца, табе ж палепшае.
Бабы ўсадзiлi яе ўжо да палавiны: малая пачала кiдацца, як рыба ў сетцы. Ударыла знахарку, хапiла матку аберуч за шыю i загалёкала:
- Матуля, вы ж мяне спалiце!..
Яе ўсадзiлi ў печ усю, закрылi чалеснiкi засланкай, i бабы пачалi свае тры "багародзiцы":
- Багародзiца, дзева, радуйся...
- Матуля! Матуленька! - енчыла няшчаснае дзяўчо. - Ой, матуля!..
- Прысна блажэнная i пранепарочная...
Антэк падбег да печы i схапiў мацi за падол.
- Матуля! - крычаў ён, плачучы. - Яе ж там насмерць забалiць!..
Аднак ён дамогся толькi таго, што яго кашканулi, каб не перашкаджаў малiцца. Ужо i хворая перастала стукаць у засланку, кiдацца i крычаць. Тры "багародзiцы" прачыталi, засланку прынялi.
У печы ляжаў труп, скура на iм была чырвоная, сям-там аблезлая.
- Божа! - крыкнула мацi, убачыўшы не падобную да людзей дачку.
I такi ж яе жаль узяў па дзiцяцi, што ледзь памагла знахарцы перанесцi мёртвую на тапчан. Потым упала сярод хаты на каленi i, таўкучы галавою ў ток, крычала:
- Ой, Гжэгожыха!.. Што ж вы нам нарабiлi!..
Знахарка была маркотная.
- Ат... Маўчалi б вы лепш. Можа, думаеце, што дзяўчо гэта ад гарачынi так пачырванела? Так гэта хвароба з яе вылезла, толькi што трохi захутка, дык i замарыла бедную. На ўсё божая воля.
У вёсцы нiхто не ведаў, ад чаго Разалiя памерла. От, памерла - i ўсё. Вiдаць, так ёй было наканавана. Цi ж адно дзiця за год у вёсцы памiрае, а ўсё роўна iх такое мноства!
На трэцi дзень Разалiю палажылi ў толькi што адгабляваную трунку з чорным крыжам, труну паставiлi на возе, на якiм возяць гной, i на двух валах павезлi за вёску, туды, дзе над аселымi магiламi нясуць сваю варту спарахнелыя крыжы i белакорыя бярозы. На няроўнай дарозе трунка трохi скрывiлася набок, i Антэк, што iшоў за возам, трымаючыся за мамiну спаднiцу, думаў:
"Вiдаць, Разальцы там дрэнна, калi яна так варочаецца на бакi!.."
Потым ксёндз пакрапiў труну святою вадой, чатыры дзецюкi спусцiлi яе на вяроўках у магiлу, завалiлi зямлёй - i па ўсiм.
Узгоркi, пакрытыя шумлiвым лесам, i тыя, што зараслi кустамi, - усе засталiся на сваiм месцы. Пастухi па-ранейшаму iгралi на жалейках у далiне, жыццё iшло ды iшло сваiм ладам, хоць у вёсцы i паменшала на адну дзяўчынку.
Тыдзень успамiналi яе, потым забылiся, закiнулi свежую магiлу, над якою ўздыхаў толькi вецер ды сакаталi конiкi.
А потым снег пайшоў i нават конiкаў распалохаў.
Зiмой сялянскiя дзецi хадзiлi ў школу. Мацi не чакала ад Антэка нiякай дапамогi ў гаспадарцы, хутчэй нашкодзiць яшчэ, i таму яна, параiўшыся з кумам Анджэем, вырашыла паслаць хлопца вучыцца.
- А ў школе мяне навучаць ветракi рабiць? - спытаўся Антэк.
- Ого, навучаць нават пiсаць у канцылярыi, абы табе хацелася!
Узяла ўдава сорак грошаў у вузельчыку, хлопца за руку i са страхам пайшла да настаўнiка. Зайшоўшы ў хату, застала яго за работай - латаў свой стары кажух. Нiзенька схiлiлася, аддала прынесеныя грошы i сказала:
- Кланяюся пану прафесару i ласкi вашай вяльможнай прашу, каб узялi майго свавольнiка ў навуку ды не шкадавалi на яго сваёй рукi, як родны бацька...
Вяльможны пан, у якога з падзёртых ботаў павылазiла салома, узяў Антэка за падбародак, паглядзеў яму ў вочы, палапаў яго.
- Прыгожы хлопец, - сказаў. - А што ты ўмееш?
- Яно i праўда, што прыгожы, - падхапiла мацi, - але ж нiчога, вiдаць, не ўмее.
- А што ж гэта вы за мацi - не ведаеце, што ён умее, чаго навучыўся? спытаўся настаўнiк.
- Адкуль жа мне ведаць, што ён умее? Я ж баба, не мой гэта клопат. А што да тое вучобы, то ведаю, што вучыўся ён, мой гэты Антэк, каровы пасвiць, дровы калоць, вады з калодзежа выцягнуць i больш, здаецца, нiчога.
Такiм чынам хлопец быў прыняты ў школу. А таму, што мацi было шкада тое саракоўкi, яна, каб трохi супакоiцца, сабрала перад хатай чалавек некалькi суседзяў i пачала раiцца, цi добра гэта, што Антэк будзе хадзiць вучыцца i што яна такi выдатак на яго зрабiла.
- Ха! - азваўся адзiн з гаспадароў. - Настаўнiку ж гмiна плацiць, дык, калi ўперцiся, можна яму i не даваць нiчога. Але ж ён напамiнае, а такiх, што асобна не плацяць, горш вучыць.
- А цi ж добры з яго прафесар?
- Ды так сабе. Калi гаворыш з iм, дык ён нiбы дурнаваты, але вучыць як след. Мой хлопец ходзiць да яго вось толькi трэцi год, а ўжо ўсю азбуку ведае - зверху ўнiз i знiзу ўверх.
- Ды што там значыць твая азбука, - азваўся другi гаспадар.
- Як гэта што, - сказаў першы. - Як быццам вы самi не чулi, што войт наш не раз ужо казаў: "Каб я хоць азбуку ведаў, дык з такое гмiны меў бы прыбытку больш за тысячу рублёў, як пiсар!"
Дзён праз некалькi пасля гэтага Антэк пайшоў першы раз у школу. Яна здалася яму прыгожай, як тая карчма, дзе стойка, а лаўкi былi ў ёй адна за адною, як у касцёле. Толькi што печка лопнула, i дзверы добра не зачынялiся, ад чаго было халаднавата. Твары ў дзяцей чырвоныя, а рукi - у рукавах. Настаўнiк хадзiў па класе ў кажусе i ў аўчыннай шапцы. А па кутках школы сядзеў белы мароз, вытрашчыўшы свае iскрыстыя вочы.
Антэка настаўнiк пасадзiў з тымi, хто яшчэ не ведае лiтар, i ўрок пачаўся.
Памятаючы матчын наказ, Антэк намерыўся вызначыцца як найлепш.
Настаўнiк узяў у акачанелыя рукi крэйду i на старой дошцы напiсаў нейкi знак.
- Глядзiце, дзецi! - пачаў ён. - Гэтую лiтару запомнiць лёгка, бо выглядае яна так, як быццам хтосьцi казачка танцуе, i чытаецца "а". Цiха вы там, аслы!.. Паўтарыце: а... а... а...
- А... а... а!.. - хорам загалёкалi дзецi першага аддзялення.
У iхнiм пiску асаблiва выдзяляўся Антэкаў голас, але настаўнiк пакуль што гэтага не заўважыў.
Хлопцу гэта не спадабалася, гонар яго закранула.
Настаўнiк напiсаў другi знак.
- Гэтую лiтару, - гаварыў ён, - запомнiць яшчэ лягчэй, бо яна нагадвае крэндзель. Вы бачылi крэндзель?
- Войтак бачыў, а мы дык, мусiць, не... - азваўся адзiн.
- Ну дык памятайце, што крэндзель падобны да гэтай лiтары, якая называецца "б". Паўтарыце: бэ! бэ!
Хор выгукнуў "бэ!", "бэ!", i тут ужо Антэк вызначыўся па-сапраўднаму. Згарнуў далонi трубкай i бэкнуў, як добры падцёлак.
У класе выбухнуў рогат, а настаўнiк ажно затросся са злосцi.
- Эгэ! - гукнуў ён на Антэка. - Вунь якi ты маладзец! Са школы робiш цялятнiк? Дайце яго сюды - пагрэцца!
Хлопец ажно аслупянеў ад здзiўлення, i пакуль ачомаўся, два найдужэйшыя хлопцы ўзялi яго пад пахi, выцягнулi на сярэдзiну класа i палажылi.
Антэк яшчэ ўсё не разумеў, што тут да чаго, але раптам адчуў, што яго лупцуюць з прыгаворам:
- А не равi, як цяля! А не равi, прыдурак!
Пусцiлi. Хлопец абтросся, як сабака, якога дасталi з халоднай вады, i пайшоў на месца.
Настаўнiк напiсаў трэцюю i чацвёртую лiтары, дзецi хорам называлi iх, а потым настаў экзамен.
Першы адказваў Антэк.
- Як называецца гэтая лiтара? - спытаўся настаўнiк.
- А! - адказаў хлопец.
- А гэтая другая?
Антэк маўчаў.
- Другая называецца "бэ". Паўтары, асёл.
Антэк маўчаў.
- Паўтары, асёл, бэ!
- Што я - дурны! - мармытнуў хлопец, добра памятаючы, што ў школе бэкаць не можна.
- Дык ты, абармот, яшчэ i ўпарты? Пагрэць яго!..
I зноў тыя самыя найдужэйшыя сябры падхапiлi яго, палажылi, а настаўнiк адмераў столькi ж дубцоў, але ўжо з iншым папярэджаннем:
- А не будзь упарты!.. А не будзь упарты!..
Хвiлiн праз пятнаццаць пачалася навука ў вышэйшым аддзеле, а нiжэйшы пайшоў на перапынак - у прафесараву кухню. Там адны, пад кiраўнiцтвам гаспадынi, чысцiлi бульбу, другiя насiлi ваду, iншыя кармiлi карову, i на гэтых занятках прайшоў час да абеду.
Калi Антэк вярнуўся дахаты, мацi спыталася:
- Ну што, вучыўся?
- Вучыўся.
- А папала?
- Ого, яшчэ як! Два разы.
- За навуку?
- Ды не, толькi пагрэцца.
- Бачыш, гэта яшчэ пачатак. А пасля ўжо табе пападзе i за навуку! пацешыла мацi.
Антэк сумна задумаўся: