Але пасля гарачынi, калi на зямлю прыходзiў вечар, нехта ўсё ж валачыў за вёскаю плуг, пракладваючы паўз гумны збавiцельную баразну; нехта насiў да возера чужы частакол...
Пясок на дарогах перагараў на мяккi прысак. Босаму на iм нельга было ступiць аднаго кроку - пякло. I калi з вёскi выязджала якая машына цi нават падвода, дык за многа вёрст было вiдаць кожнаму, бо адразу над усiм, што рухалася па дарозе, павiсала воблака пылу, якое паступова станавiлася падобнае на клубы жоўта-белага дыму, што ўзнiмаецца звычайна над стогам падпаленай саломы. Як у бяздоннi, прападаў гук. Крычы не крычы, а цябе ўсё роўна нiхто не пачуе.
У такi вось дзень мне якраз i выпала iсцi на Самацэвiчы. Я выбраў дарогу самую кароткую. Гэта была палявая дарога, вузкая, ледзь не сцежка.
Ужо вiдаць было, як узвышалiся пасярод старых лiп купалы царквы - самай высокай будынiны ў наваколлi. Ужо не так многа заставалася прайсцi. I я трацiў, здаецца, апошнiя свае сiлы, каб па гэткай духаце хутчэй датупаць да мястэчка.
Наперадзе iшла нейкая жанчына, i мне ўвесь час хацелася дагнаць яе. Можа гэта была адзiная жывая iстота, якую нешта змусiла ў немiласэрную гарачыню выйсцi з дому. Але неўзабаве i яна схавалася ў жыце. Мне падумалася, што яна некуды збочыла, бо не ўсе ж людзi ходзяць у адну дарогу. Затое зусiм не парадаваўся я, калi заўважыў жанчыну зноў. Яна ляжала на ўзмежку, галавою ў жыта, нiбы шукала там паратунку ад спёкi. Ляжала на спiне, i рукi яе былi шырока раскiнуты. Твар, увесь пасiнелы, ён ледзь не свяцiўся наскрозь, слаба крывiўся ад болю.
Я кiнуўся да жанчыны i асцярожна прыўзняў яе за плечы.
- Дыхаць... дыхаць няма чым, - ледзь чутна сказала яна.
Збялелыя вусны яе дрыжалi.
"Памiрае", - падумаў я i разгубiўся. Ад гэтага кроў хлынула ў галаву, сцiснула скронi. Але я перамог нечаканую слабасць, якая можа больш ад гарачынi была, чым ад разгубленасцi, узяў на рукi хворую i панёс яе па дарозе, туды, дзе вiднелiся купалы царквы.
Жанчына, здавалася, не дыхала. Твар яе пакрывалi кропелькi поту.
Я ўпарта нёс сваю нялёгкую ношу i з кожным крокам усё больш хваляваўся. Нарэшце мне пачало здавацца, што я не паспею дайсцi да пасёлка i жанчына памрэ на маiх руках. Тады я паклаў яе ў жыта i пабег шукаць дапамогi, бо сам нiчога не мог зрабiць - жанчына, наколькi я разумеў гэта, хварэла на сэрца, i яе ў дарозе, далёка ад дому, хапiў прыступ.
Я бег, i пот залiваў мне вочы. Дыхалася цяжка. У роце прагоркла.
- Каб не памерла, каб не памерла, каб не памерла, - нiбы падлiчваў я крокi, i гэта мяне падганяла...
Праз два днi я прыйшоў у бальнiцу праведаць яе. Сястра, якая ездзiла тады з доктарам на машыне хуткай дапамогi па хворую, замест адказу паказала мне ў канец калiдора. Там, насупраць акна, нехта стаяў у белым халаце. Бальнiчны калiдор быў доўгi, таму адразу цяжка было разгледзець чалавека. Але праз колькi крокаў я ўжо ведаў, што там стаяла жанчына. Толькi не тая, якую мне давялося ратаваць.
- Мама памерла, - яна ступiла насустрач i заплакала.
Ад яе слоў раптам заныла маё нутро. Заныла, засаднiла. Але я ўсё ж пайшоў за дзяўчынай па калiдоры, каб даслухаць, што яна гаварыла скрозь слёзы.
- Перад смерцю мама хацела бачыць вас. Гэта ж вы падабралi яе на дарозе ў той дзень. А вы ўсё не iшлi. I яна не дачакалася. Памерла. Дык я потым падумала, што вы яшчэ прыйдзеце. Мне сказаў доктар...
Я мог бы расказаць Чыкiлёнку не толькi пра гэта. Але ён астатняе ведаў.
...У сорак першым Чыкiлёнак пакiнуў Брады, калi апошнiя нашы часцi перайшлi ля Вусаўкi мост. Дома заставалася цяжарная жонка.
Тады стаяла лета, а ўвосень жонка павiнна была радзiць. I ён не павёз яе ў бежанцы - не параiлi людзi. Але як толькi прыйшлi немцы, тыя ж самыя людзi разнеслi чутку:
- Бачылi Чыкiлёнка ў Шурышчы!..
Суседзi пасля гэтага пачалi заходзiць у хату, робячы выгляд, што дарэмна Вольга хавае ад iх сваю тайну.
- Ты, дзеўка, пабойся бога, не будзь такой скрытнай, - гаварыла кожную ранiцу якая-небудзь Хвядосiха, калi Вольга iшла з вёдрамi да студнi. - Ад людзей жа не век хавацца. Бачылi твайго ўчора!..
Вольга доўга не верыла людзям. Але з цягам часу i яна перастала спаць начамi. Чакала, што муж, калi ён сапраўды недзе паблiзу, пастукае аднойчы ў шыбiну.
Нарэшце яе паклiкалi ў камендатуру.
- Мы ведаем, што ваш муж хаваецца ў лесе, - ветлiва ўсмiхаючыся, сказаў камендант. - Ён збiраецца шкодзiць нам. Таму мы i паклiкалi вас. Вы чакаеце дзiця. Дык перадайце свайму мужу, каб ён праз чатыры днi з'явiўся да нас. Вы павiнны ўлiчваць абставiны. Пераканайце яго.
Камендант пазванiў некуды i вылез з-за стала. Ён заставаўся ветлiвы да канца:
- Назад вас павязуць на маёй машыне. Мы, немцы, любiм гасцiннасць. Але ведайце, праз чатыры днi я сам прыеду да вас. Канечне, таксама ў госцi, бо я спадзяюся, што нiякiх непаразуменняў памiж намi не будзе.
Камендант стрымаў слова.
- Вы нас падвялi, шаноўная, - гукнуў ён яшчэ ад парога, i ў голасе яго не было ранейшай ветлiвасцi. - Дзе ваш муж? - ужо наступаў ён.
- Я не сустракала яго. Ён нiколi не прыходзiў дамоў. Мусiць, гэта людзi нагаварылi, што ён недзе тут.
Вольгу павялi да возера i паставiлi там, крокаў за дзесяць ад берагу, у халодную ваду, як сказаў камендант, прымаць ванны.
На дварэ якраз была восень.
Пасля па Вольгу яшчэ прыходзiлi з камендатуры. Але ў яе нарадзiлася дачка. Раней часу.
Пасля пачалася хвароба. Камендантавы ванны так не мiнулiся. Вольга застудзiла ногi, i ёй давялося вучыцца хадзiць нанава. Цяпер ужо разам з дачкой.
Тым часам вайна канчалася. Як i ўсе людзi, Вольга чакала свайго гаспадара, бо ўжо каторы год атрымлiвала ад яго ў ваенкамаце па атэстату грошы. Зрэдку прыходзiлi пiсьмы. Муж пiсаў, мiж iншым, што нiколi за вайну яму не выпала хадзiць паблiзу Брадоў, i таму яго нiхто не мог бачыць у Шурышчы.