— Пражывём як-небудзь і без іхняй навукі, — сказаў Брава-Жыватоўскі і перасмыкнуў ад прыкрасці левай шчакой.
— Ну, ну...
Тым часам вакол забітага лася варушыўся натоўп — усе, хто памеў цікавасць паглядзець, якога звера застрэліў татарын. Зазыбу відаць было, як нечага ажно ныраў у натоўп і тут жа выныраў адтуль, быццам сапраўды даставаў дна, Мікіта Драніца, а рахункавод Падзерын стаяў ужо супраць Рахіма, даводзіў штосьці «паляўнічаму», тыцкаючы ў грудзі рукой; трохі зводдаль ад верамейкаўцаў стаяў Сілка Хрупчык — няйначай, гэтаму дужа цікава было, як па лузе падлеткі ганяліся за палахлівым ласянём, быццам ён, як спрактыкаваны хіжак, пільнаваў той хвіліны, калі і асірацелае ласяня, і яго мучыцелі выб’юцца з сіл, каб потым завалодаць ахвярай самому; нават Кузьма Прыбыткоў, з дубцом і на нядужых нагах-раскірэках, і той паспеў неяк апынуцца разам з іншымі верамейкаўцамі на сухадоле, мусіць, таксама прытупаў туды, падахвочаны цікавасцю. А ўсё гэта адбывалася непадалёку, можа, крокаў за семдзесят ад крыніцы, драўляная кадушка якой вытыркалася над зямлёй сваім краем гэтак высока, што яе відаць было простым вокам яшчэ ці не з гуцянскай дарогі.
Вакол Верамеек наогул багата крыніц — адны выкапаны гаспадарлівымі людзьмі, якім выпала дзе працаваць працяглы час, адчуваючы смагу, другія самі выструменілі на паверхню з сярэдзіны зямлі. Ва ўсякім разе, куды б ні ішоў з Верамеек у не лішне далёкую дарогу чалавек, ён не браў з сабою біклажку, бо заўсёды меў магчымасць напіцца з блізкай крыніцы. Гэту крыніцу выкапаў захожы салдат, яшчэ калі быў у вёсцы прыгон, а ў войску — рэкрутчына. Салдат трапіў у Верамейкі, ідучы па дарозе з Унечы — вяртаўся з царовай службы ці то ў Маластоўку, якая была за трыццаць вёрст адсюль, ці то нават у Латоку. Пражыў ён у Верамейках... Але не. Якраз вось гэтага ніхто не захаваў у памяці. Вядома толькі, што ўпадабаў салдат сабе ў вёсцы кабету, чужую ўдаву, наняўся касіць ёй пожню, ну і, як бывае звычайна ў лагодзе ды згодзе, прыжыў малое. Але памяць аб сабе пакінуў у Верамейках не тым, а гэтай вось крыніцай. Дужа прыдалася яна верамейкаўцам, ажно пачалі з тае пары клапаціцца, каб не звёўся кволы струменьчык, вада якога была заўсёды халодная і смачная. Былі таксама спробы зрабіць крыніцу святой. Адзін год нават крыж ставілі побач мужыкі. Але нехта адгаварыў вёску — маўляў, салдат, які знайшоў гэту ваду, быў чалавек грэшны, дык навошта працу яго рук ператвараць у святую справу? Крыж занеслі назад у вёску, а крыніцу неўзабаве раскапалі шырэй і ўзялі ў дубовую кадушку, каб было яе на доўгія гады. Такім чынам, крыніца стала падобная на звычайную студню, з якой можна было ўранні чэрпаць вёдрамі ваду ўсім вясковым канцом. Але з вёдрамі сюды верамейкаўцы не хадзілі — не так блізка. З гэтай крыніцы пілі ваду тады, як касілі гарачым летам сухадол. Другім жа часам, крадком ад людзей, карысталіся ёю звяры — насельнікі недалёкага лесу. Сёння вось наталіць смагу ішлі гэтыя ласі...
Нарэшце Зазыба адвёў вочы ў бок ад вірлівага натоўпу, спыніў позірк ужо на самой крыніцы і прыгадаў нечага, як Чубар загадаў пазамінулым летам, каб калгаснікі пачысцілі дно. Яго абурыла, што крыніца заплыла пяском акурат па самае дупельца, прасвідраванае для сцёку лішняй вады, та таго ж, знутры сценкі кадушкі пабраліся травой-ліпучкай, накшталт водарасцяў ці нават звычайнай ціны, дзе хаваліся жабы-жарлянкі. Адным словам, у наяўнасці была, на яго думку, брыдкая безгаспадарлівасць, якая характарызавала верамейкаўцаў, самае лепшае, як дужа неахайных людзей — дзе ж гэта яшчэ дадуць, каб забрудзіўся калодзеж, і новы старшыня калгаса не прамінуў тыцкнуць Зазыбавых аднавяскоўцаў тварам у гразь. Ну, а сваволя горай няволі. Пачалі мужыкі раскопваць крыніцу, хоць і ведалі добра, што гэта небяспечна ёй: досыць няўмела патрывожыць верхні пласт намытага знізу пяску, як яна раптам пачынае чэзнуць, бо некуды прападае той пульсуючы ключ, што гоніць з глыбіні сцюдзёны струмень, і тады колькі ні шукай яго, калупаючы грунт рыдлёўкай, усё дарэмна, аж пакуль сам, праз багата часу, не выб’ецца зноў на паверхню. Гэтак здаралася з крыніцай двойчы — першы раз, калі стаўлялі дубовую кадушку, тады яна высахла на доўгае лета, толькі ўвосень неспадзявана напоўнілася вадой, спярша верамейкаўцам нават падумалася, што наліло яе дажджамі; другі раз — пасля таго, як мужыкі паспрабавалі пачысціць крыніцу, — кадушка заставалася без вады яшчэ надаўжэй, здаецца, ці не да наступнай вясны. Пазалетась верамейкаўцам таксама давялося насіць біклажкі з вадой сюды і ў касавіцу, і ў жніво. Мужыкі, вядома, пацвельваліся — і з новага, ды вельмі прыткага старшыні, і з саміх сябе, а верамейкаўскія бабы клялі, выціраючы пот, тых жа мужыкоў, што не адгаварылі Чубара...
Адлегласць да крыніцы з кожным крокам змяншалася.
Зазыбу з Брава-Жыватоўскім заставалася адно абмінуць невялічкую балацявіну, акурат сажалку ці звычайную копанку, каб трапіць на сцежку і па ёй ужо датупаць да вяскоўцаў, што стоўпіліся вакол сахатага.
Здавалася б, нізкае барвовае сонца (яно ўжо ледзь не кацілася па правым схіле верамейкаўскага кургана — бліжэй ды бліжэй к захаду), што высвечвала сухадол па ўсёй яго няроўнай, бы здзёртая звярыная шкура, шырыні, павінна было адпаведным чынам пафарбаваць і цёмна-зялёную атаву, якая недарасла да другога ўкосу, прынамсі, у самы звычайны, з надвячэрняй празалоццю колер, але наперадзе, якраз у прасцягу паміж крыніцай і лесам, сухадол быў акурат пасярэбраны, быццам там ужо выпала на ноч раса ці, наадварот, аднекуль выпаўз рэдкі, нясмелы туман, які цяпер, баючыся прыўзняцца і рассеяцца ў паветры, з усяе сілы чапляўся за вострыя, як у лясным змяёўніку, макаўкі кволай атавы.
Аглядаючы знаёмы краявід, Зазыба раптам адчуў шчымлівы неспакой у душы, які быў пакуль незразумелы нават самому — можа, той з’явіўся ад замілаванасці да ўсяго ўбачанага, што спярша зусім непрыкметна, бы ластаўчыным крылом, страпянула яму грудзі, а тады падступілася да сэрца нейкай амаль беспрычыннай малінавай журбой.
Перад тым як узысці нарэшце на торную сцежку, Брава-Жыватоўскі быццам спахапіўся, што не паспее сказаць усяго, і зноў пачаў гаварыць, але нават голасам даваў зразумець, што нядаўняга Зазыбавага намёку сапраўды не прымае і нічагусенькі не баіцца.
— Я разумею, ты злуешся, што я гавару гэтак, можаш не пярэчыць, усё роўна злуеш. У цябе сёння сапраўды кошкі на душы шкрабуць — калгас рушаць. Але ты думаеш, што ўва ўсіх таксама гэтыя твае кошкі на шлунку сядзяць? Памыляешся. У мяне вочы ёсць — рады верамейкаўцы, што назад бяруць усё. Здаецца ж, пажылі ў калгасе, паспыталі раю, а вось жа зноў у пекла спяшаюцца. Не глядзі, што Вяршкоў ці другі хто ва ўсім табе патрапляюць, робяць выгляд, быццам аб адным з табою дбаюць. У іх у галаве сваё, Зазыба. Яны сёння, як на тым вяселлі, аднымі вачамі на жаніха глядзяць, а другімі на нявесту, адны словы табе кажуць, а другія пры сабе трымаюць. Пра гэта сказала б табе нават зямля, каб гаварыць умела. О, колькі яна сённяшні дзень пабачыла радасных вачэй! Вунь бабы, якія схіліўшыся жнуць палосы, разумееш, зноў свае палосы, — дык якія ў іх вочы? Ты б пацікавіўся ды глянуў. А зямля ўсё бачыць. Гэта толькі мужыкі ды бабы не хочуць перад табой радасць паказаць. Можа, шкадуюць нават цябе з павагі, а можа, гэтак хітруюць. Праўду ўчора ты сказаў на праўленні...
— Адкуль табе вядома, што я гаварыў на праўленні? — агрызнуўся Зазыба, нібыта яму і сапраўды няўцям было, што паліцэйскі яшчэ тады ж паспеў пра ўсё выведаць у Мікіты Драніцы.
— Каб мне ды не дазнацца цяпер, што ў Верамейках робіцца!
— Хіба што!
Гэтае злараднае Зазыбава «хіба што» неспадзявана збянтэжыла паліцэйскага. Мусіць, каб не выдаць сваёй збянтэжанасці, ён ад ніякаватасці нагнуўся і на хаду, амаль з-пад нагі, падхапіў плямісты, зусім падобны на птушынае яйка, дзіч, адкінуў прэч, нібыта невялікі камень стаў перашкодай у яго на шляху.
Зазыба адчуў збянтэжанасць свайго спадарожніка, усміхнуўся, здавалася, пасля гэтага Брава-Жыватоўскі альбо зусім пачне злаваць на Зазыбу, альбо перастане лезці са сваёй гаворкай у душу, але дарэмна. Ён зноў перасмыкнуў ад прыкрасці шчакой, выціраючы тым часам аб штаніну руку, якой браўся за дзіч, хоць на ім ці было што, апрача сухога пяску, а тады пачаў:
— Помніш, ты гразіўся мне, як ехалі з мястэчка, — маўляў, сам па сваёй ахвоце лезу ў пятлю? А ты вось? Думаеш, па табе асіна ўжо наперад не плача, раз такія пратаколы асмельваешся пісаць?