І смею сцвярджаць, што, акрамя Навагрудчыны і, можа, Мазыршчыны, такіх прыгожых мясцін, як на Астравеччыне, няма ў Беларусі нідзе. Тое ж самае сведчылі мне дзесяткі іншых людзей, што пабывалі тут, — фалькларысты, мовазнаўцы, мастацтвазнаўцы, гісторыкі. Сведчыў, зачараваны выгінастымі берагамі Лошы, Уладзімір Караткевіч, не забываючы пры гэтым, вядома, падкрэсліць перавагі свайго Падняпроўя. Астравеччына, пры ўсёй яе някідкай, спакойнай прыгажосці, сапраўды зачароўвае разнастайнасцю, зменлівасцю пейзажаў. Тут ёсць усё! На поўдні, нібы клешні краба, праляглі адгор’і Ашмянскага ўзвышша. Далей на поўнач ідзе Нарачанска-Вілейская нізіна, прарэзаная катлавінамі рэк. Лоша, перагароджаная плацінай Янаўскай ГЭС, утварае вялікае вадасховішча. У далінах рэк багата тарфавіскаў і ройстаў — балот, дарослых багуном і журавіннікам. Далей на поўнач пачынаюцца сасновыя бары, ператканыя бярозаю, асінаю і ляшчыннікам. Зноў немаведама адкуль бяруцца пасмы ўзгоркаў. А сярод іх раптам выблісне азёрнае вока Падкасцёлка ці Падліп’я. Выблісне і адаб’е заціхлыя вяршаліны дрэў на навакольных курганах. На поўначы, дзе на Сарачанку нанізана Каймінская група азёраў, або ўздоўж Полацкага тракту, ля Катлоўкі, ледавік у свой час так мудрагеліста пахадзіў і наварочаў, што ўсе віды беларускага ландшафту можна пабачыць, стоячы на адным месцы. Адным словам — беларуская Швейцарыя.
Не менш разнастайнае тут насельніцтва. З трыццаці трох тысяч жыхароў нешта восемдзесят шэсць працэнтаў складаюць беларусы. У Гервяцкім сельсавеце набярэцца з добры дзесятак літоўскіх вёсак. Тут захаваліся літоўскія песні і звычаі, старадаўняя гаворка, якую яшчэ да рэвалюцыі даследаваў літовец Э. Вольтар, у 1931 годзе — эстонец П. Арумаа, а сёння вывучае маскоўская лінгвістка Т. Суднік. На поўначы, у ваколіцах Быстрыцы, часта пачуеш польскую мову — тэксты, запісаныя тут, увайшлі ў нядаўна выдадзены двухтомнік «Польские говоры в СССР». Урэшце за Віліяй, ля Падольцаў, калісьці пасяліліся тры вёскі рускіх старавераў. Цяпер усё гэта так перамяшалася, што ў сям’і адначасна гавораць на дзвюх, трох або нават чатырох мовах. Адным словам, на гэтым культурна-моўным паграніччы — сапраўдны інтэрнацыянал. І нібы сімфонія дружбы, гучаць старадаўнія назвы вёсак. Чуюцца ў гэтай сімфоніі дзве мелодыі. Беларуская: Белая Вада, Малыя Пушчавыя, Вялікае Туроўе, Сівы Ручэй, Дравасекі, Грачанішкі, Клецішча, Лаўкі, Ніўе, Навіна, Папялішча, Салаўі… І літоўская: Альгіняны, Ажуройсці, Варняны, Дайлідкі, Дайнава, Дзірмуны, Кайміны, Карвелі, Супраненты, Завідзіненты. І яшчэ польская нота — пераважна там, дзе жыла засцянковая шляхта: Бжэг, Дамброва, Каменічнік, Маліняк, Відлы, Замэчак… Многа назваў, якія сведчаць аб беларуска-літоўскім моўным паграніччы: Гудагай, Гудэлі, Гудэлішкі, Гудзенікі… Іх паходжанне стане зразумелым, калі прыгадаць, што гудасамі літоўцы раней называлі беларусаў і ўвогуле славян. Праўда, некаторыя назвы згубілі свой першапачатковы, часам прыгожы сэнс. Скажам: Газа, Бадзівалы. Яшчэ ў дакументах XІX стагоддзя яны зваліся: Гожа, Будзівалы. Ці Рымдзюны. Калісьці зваліся яны Рындзюнамі, ад літоўскага рында — жолаб. Пасля ж нехта з канцылярыстаў змяніў выпадкова літарку — і назва згубіла сэнс.
А прозвішчы! Божа мой, якія каларытныя, непаўторныя прозвішчы на Астравеччыне! Ёсць выразна беларускія: Бразевіч, Бублевіч, Тарашкевіч, Жытковіч, Кукаловіч, Стафановіч, Бернатовіч, Адамковіч, Пашкевіч, Мураўскі, Вішнеўскі, Шаблавінскі. Вянгроўскі, Дрэма, Рожка, Грыва, Карабец… Ёсць яўна літоўскія: Шэміс, Бразіс, Кайрыс, Куліс, Мажэйка, Рамейка… Але больш такіх, што ўзніклі на скрыжаванні дзвюх моў, што не сустракаюцца больш анідзе: Букель, Якель, Шукель, Кацінель, Мяшкель, Габздыль, Тварагаль, Рэкець, Скіруць, Сянюць, Жамойць, Андралойць, Шляхтойць, Часнойць, Чапукойць, Масойць, Матыяшкойць… Бяру тыя, што бытуюць на Астравеччыне здаўна, прасочваюцца па дакументах з XVІ–XVІІІ стагоддзяў.
Раней такое шматмоўнае, шматнацыянальнае суседства не сказаць, каб дужа было згодным. Палякі, хоць іх тут была яўная меншасць, імкнуліся навязаць сваю волю: як жа, непадалёку ад сённяшняй мяжы раёна, у Зулове, нарадзіўся сам Юзаф Пілсудскі, а хіба мог ён нарадзіцца сярод беларусаў?! І беларусаў для іх не было. У 1937 годзе ў Вільні выйшаў другі том саліднага даведачнага выдання «Вільно і земя Віленьска». На картах там, дзе цяпер Астравеччына, памечана: беларусаў — нуль працэнтаў. Зразумела: усіх беларусаў-католікаў зрабілі палякамі (дарэчы, нацыянальнасць з веравызнаннем часам блытаюць на Астравеччыне і сёння). Прыцяснялі палякі і літоўцаў: забаранялі ім вучыць на роднай мове дзяцей, ставіць літоўскія спектаклі. Нават клерыкальная віленская «Крыніца» не сцерпела, калі ў 1924 годзе ў Варнянах судзілі старшыню літоўскага асветніцкага таварыства «Рытас» праф. Краўяліса. Яго, пісала газета, а таксама некаторых настаўнікаў і нават бацькоў «асудзілі ў Варнянах на штраф па 100 мільёнаў кожнага (у 1924 годзе польскія грошы былі абясцэнены. — А. М.). Словам, цяжка ў нас пашыраць родную асвету!»