А ўвогуле Астравец цяпер нагадвае падлетка, які раптам, на пяцісотым годзе быцця, вырас са старой апраткі — і яна пачала разлазіцца па швах. Галоўная вуліца безнадзейна перакапана — ужо з год пракладваюць і ніяк не могуць пракласці першую водаправодную і каналізацыйную лініі. Машыны ездзяць па ўзбочынах, і густы пыл выбеліў лісце таполяў і ліп. Спушчаны і раскапаны маляўнічы стаў ля млына. Новыя мураваныя дамы выглядаюць з-за старых драўляных халуп. Мешаніна стыляў: ад пасляваеннага «барока» да «барака». Занадта многа слядоў правінцыяльнай неахайнасці — у безгустоўных шыльдах, коса пакладзеных тратуарах, невыразных стэндах нагляднай агітацыі. І толькі раённы вузел сувязі, куды штодзённа паступае каля дзвюх тысяч пісем і звыш сарака тысяч экземпляраў газет і часопісаў, выглядае сучасна, «фарсіць» першымі ў Астраўцы неонавымі літарамі. Што ж, падумалася, калі ў пяцьсот год нечакана да цябе прыходзіць другая маладосць і на старым драўляным месцы прарэзваюцца новыя, каменныя зубы, розныя выдаткі, відаць, непазбежныя. Выдаткі росту.
Павярнуўшы каля універмага направа, знаходжу гасцініцу і разам з іншымі кліентамі цярпліва чакаю, пакуль вернецца дзяжурная, якая, кажуць, даехала на «ровары» даіць карову. Потым высвятляецца, што месцаў няма, бо ў гасцініцы ўсяго дзесяць пакойчыкаў. Да таго ж сюды прыязджаюць на дзень, на два, ад сілы на тыдзень, а я хачу пасяліцца на месяц з гакам… Пачынаю весці перагаворы з работнікамі райкома партыі. Нарэшце свабодны ложак знаходзіцца. Мой сусед па пакою, мяркуючы па ўсяму, рэвізор, ляжыць у адзенні на ложку і, нібы дэтэктыў, чытае нейкую інструкцыю.
Пажадаўшы рэвізору поспеху, іду шукаць тое месца, адкуль пачынаўся Астравец. Недзе ж павінен быць «востраў» на Лошы. Хутчэй за ўсё, ён там, дзе калісьці быў панскі двор. Кіруюся на мост, што каля млына. Але моста ўжо няма. На яго месцы закладваюць новую плаціну. Паабапал ляжаць старыя, выцягнутыя з вялікай глыбіні дубовыя пáлі. Надрыўна вуркоча матор, што з катлавана пампуе і ніяк не можа выпампаваць грунтавыя воды. Хісткая кладка вядзе на той бераг — да прамкамбіната, цагельні і старых прысад. Па дрэвах мяркую: было шматвяковае «гняздоўе». Урэшце ля Лошы, там, дзе справа ў яе ўпадае вёрткая Кегна (ліхаманкава ўспамінаю сугучныя літоўскія словы: біцца, разлівацца, астравіна…), знаходжу правільнае чатырохвугольнае гарадзішча, парослае ў апошнія часы купамі дрэў. З двух бакоў — натуральны водны рубеж, з двух другіх — сляды абарончых канаў. Далей на поўдзень, кажуць, на два кіламетры раней цягнуліся валы, ірыгацыйныя збудаванні, групы курганоў. Наколькі я ўпэўніўся ў размовах з беларускімі археолагамі, астравецкае гарадзішча амаль невядома навуцы і ніколі спецыяльна не даследавалася, не раскопвалася. Хто тут жыў раней, у язычаскія часы? Балтыйскія ці славянскія плямёны?
Пісаную гісторыю Астраўца мы можам пачынаць толькі з першага яго ўпамінання ў дакументах — з 1474 года, калі кіеўскі ваявода Марцін Гашталд заснаваў тут драўляны касцёл і кляштар дамініканаў.
Далейшыя дзеі старадаўняга паселішча прасочваюцца з цяжкасцю. Шукаючы ў розных архівах і бібліятэках матэрыялы па гісторыі беларускай літаратуры, я адначасова па драбніцы збіраў і ўсё, што датычыцца Астраўца і Астравеччыны. Некаторыя са знойдзеных дакументаў маюць толькі мясцовую цікавасць. Другія ж звязаны са значнымі падзеямі ў краіне, праліваюць па іх нейкае дадатковае святло.
Пройдземся ж па нешматлікіх вехах сціплай гісторыі Астраўца.
1537 ГОД. Па прывілею польскага караля Сігізмунда Аўгуста Астравец пераходзіць да Станіслава Гашталда, навагрудскага, а потым віленскага ваяводы, першага мужа будучай каралевы Барбары.
1546 ГОД. Той жа кароль дае чарговаму ўладальніку Астраўца, Карыцкаму, права трымаць карчму.
1596 ГОД. Уладальнікі астравецкага маёнтка пішуць на старабеларускай мове «заяву» ашмянскім павятовым уладам, што з вёскі Кавалі «не ведома где зашил», г. зн. проста збег прыгонны пана Філіпа Браніцкага Ян Ошкел. Адшукаць непаслушнага селяніна, здаецца, не ўдалося.
КАНЕЦ XVІ – ПАЧАТАК XVІІ СТАГОДДЗЯЎ. Астравец пераходзіць з рук у рукі, як ігральная карта. У 1594 годзе яго прадаюць Унучку. Той праз два гады збывае маёнтак Рызгорскаму. У 1600 годзе гаспадаром Астраўца зноў становіцца Унучак, у 1608 — Алясніцкі, 1609 — Гарэцкі і Беліковіч. Урэшце Ян і Ганна Багушэвічы прадаюць «двор Астравец» нейкаму шляхціцу Падбіпенце за тысячу коп літоўскіх грошай.