1930 ГОД. Успыхнула забастоўка на цагельні паноў Сацанкаў. Узначальваў яе сын батрака, былы чырвонаармеец Вікенці Іосіфавіч Падаліс. Паны адмовіліся прыняць патрабаванні. Падаліс быў звольнены.
1933 ГОД. На другой астравецкай цагельні, што належала купцу Барану, рабочыя адмовіліся браць плату цэтлікамі, якія можна было атаварыць толькі ў краме таго ж Барана. На Першамайскае свята фармоўшчыкі і абпальшчыкі вывесілі чырвоныя сцягі. Мітынгавалі. Слухалі перадачы мінскага радыё. Кіраваў барацьбой той жа Падаліс.
ВЕРАСЕНЬ 1939 ГОДА. Астраўчане радасна віталі савецкую конніцу, кідалі кветкі на танкі. У мястэчку арганізаваўся атрад Рабочай гвардыі. Старшынёй валаснога сялянскага камітэта выбралі Падаліса. Яго ж астраўчане паслалі ў Беласток, дэлегатам Народнага сходу Заходняй Беларусі. Неўзабаве ўтварыўся Астравецкі раён.
Фашысцкая навала абарвала першыя крокі Савецкай улады на Астравеччыне.
…Для кожнага вайна пачыналася па-свойму. У паш дом яна ўварвалася чэрвеньскім ранкам выбухамі бомб, кінутых на станцыю Гудагай і чыгуначны мост праз Лошу. Ці не ў той жа дзень у нас з’явіліся новыя людзі: жонка камандзіра Чырвонай Арміі Вера Міхайлаўна Барчукова з дачкой Маяй і трамбаніст Герман з беларускага опернага тэатра. Яны ўцякалі з Вільнюса па Чорнаму тракту на ўсход, але іхняя машына сапсавалася, і бацька прывёў іх, разгубленых, пажыць, пакуль нешта ўсталюецца. Памятаю страх, з якім глядзелі старэйшыя на Маю, калі яна ўсаджвалася ля немцаў, што дзёрлі на панадворку пер’е з курэй, і бесклапотна напявала: «Широка страна моя родная…» Па вёсцы пайшлі чуткі, што ў нас хаваюцца «камісары». Тады бацька папрасіў Германа выйсці на ганак і на ўсякі выпадак пратрамбоніць хаця б з пару мінут. Так нашы Расолы ўпершыню далучыліся да класічнай музыкі… Потым, ужо студэнтам, я адшукаў у Мінску абедзве сям’і.
Дзейнічаючы па прынцыпу «Раздзяляй і пануй», гітлераўцы прырэзалі Астравеччыну, населеную пераважна беларусамі, да генеральнай акругі «Літва». З воласці, з Шумска, прыходзілі на нямецкай і літоўскай мовах абвесткі, якія загадвалі плаціць розныя падаткі — нават за комін, нават за сабаку, здаваць збожжа і сала, валёнкі і кажухі. З Шумска ж прыязджалі з вобыскамі паліцаі, паролі штыкамі кожны куль саломы ў тарпе. Сёння дзіву даюся, як яны не апорвалі нашых прымітыўных схованак: на збожжа — паміж шафай і забітымі дзвярыма, на сала — за шуфлядамі камода. Немцы, што ахоўвалі мост праз Лошу, тыя не спускаліся да вобыскаў, а толькі камандавалі: прынясі яек, прынясі самагонкі. Аднойчы, помніцца, добра нажлукціўшыся, пачалі шастаць па хаце. Мы, купка вясковых дзяцей, схаваліся на печ, за комін. А яны прыкмецілі на этажэрцы гіпсавага Шапэна, адзіную рэч, якая ў нас стаяла «проста для красы». Тоўсты немец пагразіў Шапэну пальцам: «Но-но, юдэ!» А другі, крывы, разнёс яго на кавалкі куляй з пісталета. Мы заёрзалі ад страху па ночы. І тут немцы з рогатам: «Партызанэн, партызанэн!» пачалі пуляць у наш бок, у комін. Пасля гэтага мы доўга ўзрываліся ноччу спрасоння і нешта гаварылі. Другі раз п’яны фольксдойч Пралеўскі, які да гэтага прыкідваўся зацюканым лесніком, наладзіў на пацеху немцам кашэчы бой: узяў старога ката ў адну руку, маладога — у другую і пачаў сціскаць ім хрыбетнікі. Ашалелыя ад болю каты сталі выдзіраць адзін аднаму вочы. Потым некуды сышлі з дому. Зрэшты, за Шапэна і за катоў — як мне здавалася — я адпомсціў праз тыдзень-другі. Пайшлі мы ў Астравец у госці да швагравага брата, а там пад канец застолля ўварваліся п’яныя немцы. Адзін рассеўся на канапе і пачаў лапаць незнаёмую маладзіцу. Аднекуль знайшлася мышалоўка, і я паціху падсунуў яе да кароценькіх пальцаў няпрошанага госця. Шчоўкнула спружына — і тут жа пачуўся роў. Насілу гаспадар пераканаў немцаў, што мышалоўка валялася на канапе і да іх прыходу.
Былі і рэчы больш сур’ёзныя. Уся вёска па чарзе хавала яўрэйку-краўчыху. З-за гэтага бацьку і яшчэ некалькі чалавек потым выклікалі ў воласць. Вярнуўся бацька з сінякамі і з тыдзень адлежваўся. Потым мне ўдалося выцікаваць, што швагер хавае ў падпечку чыстыя бланкі аўсвайсаў, прынесеныя з Астраўца. Толькі пасля вайны, калі прыходзілі з удзячнасцю людзі, высветлілася, што бланкі ішлі акружэнцам і «бяспашпартным» актывістам.
Тады ж я зразумеў, што немцы бываюць розныя. У нашы Расолы неяк заблудзіў хлопец гадоў чатырнаццаці па імю Ёган. Яго лавілі ў Гудагаі і яшчэ недзе. На мігі ён мне паказваў, што яго хацелі «пах-пах» і што яго маці дужа дрэнна. Каталіся мы з ім на самаробных санках. А потым ён, пабачыўшы, што бацька запрагае каня, каб ехаць на станцыю па вапну, падумаў, што яго хочуць выдаць немцам, і паціху падаўся, колькі я ні клікаў яго, у лес, некуды ў бок Вільнюса. Назаўтра ў вёсцы казалі, што ля Шумска яго злавілі і што шукаў ён дзесьці ў Мінску магілу расстралянага бацькі-антыфашыста.