Тут ён замаўчаў, бо галава Iзабэлы павольна прыўзнялася. Кантэн ледзь пазнаў яе заплаканы твар. Жонка выцерла слёзы i прамовiла:
- Так, ты заўсёды гаворыш гэта, калi трэба ехаць да яе. Але гэта апошнi раз. Бо калi яна пераедзе ў Парыж, табе гэта будзе здавацца занадта далёка. Я ўпэўнена... А дачушка паедзе... I мы нават не абдымем яе... Мы застанемся тут... Ты са сваiмi кнiжкамi i са сваiм настаўнiкам, з якiм будзеш гутарыць аб ёй i слухаць у адказ яго бязглуздзiцу...
Усё гэта прамовiла яна спакойным голасам, толькi апошняя фраза сведчыла аб тым, што ўспышка гневу можа паўтарыцца. Але не, уся жончына моц знiкла яшчэ пры першым рыданнi. Цяпер яна моўчкi глядзела на мужа, i гэты погляд працягваў iх размову. У вiльготных жончыных вачах з'явiўся выраз, якога Кантэн нiколi не бачыў дагэтуль. Злосцi там больш не было. Нават знiкла жорсткасць, з якою яна думала пра настаўнiка. Гэта была нейкая сумесь надзеi з пакорлiвасцю. Магчыма, слёзы, якiя Iзабэла стрымлiвала шмат гадоў, за некалькi хвiлiн перайначылi яе. Слёзы, а можа, хутчэй словы, якiя толькi што сказаў Кантэн. Няўжо ён не падасць ёй надзеi? Няўжо ён не настроiўся нейкiм чынам на гэту паездку? Гаварыў жа ён без напружання, нават не думаў i не ведаў, аб чым, а вось цяпер ён звязаны гэтымi словамi, якiя яму не належалi. Яны вырвалiся без яго ведама, а Iзабэла ўхапiлася за iх адразу, бо гэтыя словы падзейнiчалi на яе, як бальзам. Яны закранулi i Дэнiзу, якая адразу перастала плакаць i цяпер з надзеяй пазiрала на бацьку.
Пiльна гледзячы ў вочы мужу, Iзабэла павольна ўстала i пайшла ўздоўж стала яму насустрач. Яна правяла далоняй па цыраце i цiха сказала:
- Ёсць цягнiк у дзве гадзiны з паловай...
Кантэн не ведаў, што ёй адказаць. Яму здалося, што яго сэрца забiлася ў iнакшым рытме, а ў грудзях так сцiснула, што стала цяжка дыхаць. А жонка не адводзiла позiрку. Яе вочы настойлiва гаварылi, што ён павiнен ехаць, бо толькi ён адзiн можа яшчэ нешта зрабiць. Кантэну карцела вызвалiцца ад гэтага позiрку. Зрабiўшы вялiкае намаганне, ён адвярнуўся, але тут яго позiрк сустрэўся з позiркам Дэнiзы, якая стаяла побач з яселькамi i таксама глядзела на бацьку пасвятлелым паглядам.
Кантэн апусцiў галаву i некалькi хвiлiн нерухома стаяў. Па праўдзе кажучы, ён ужо не супрацiўляўся. Сваё рашэнне ён ужо прыняў, але цяпер яму патрэбен быў час, каб прымусiць сваё цела. Не паварочваючы галавы, ён урэшце накiраваўся ў свой пакой. Кантэн дайшоў да дзвярэй, калi ззаду пачулася:
- Крыху пачакай, я падрыхтую, у што табе апрануцца. А то ты зараз перавернеш у шафе ўсё дагары нагамi. Дый паесцi трэба перад дарогай... Дэнiза, не стой як слуп! Сагрэй вады на лапшу. Ёсць жа i суп, пастаў яго на плiту!..
У жонкi зноў з'явiлiся яе ранейшы голас, яе былы напор, гэтыя вострыя ноткi, якiя рэзалi вуха, i Кантэн адчуў, што яна зноў пачынае жыць.
У спальнi яна расчынiла насцеж абедзве створкi шафы i напалову схавалася ў ёй. Праз хвiлiну Iзабэла выняла адтуль чыстую кашулю i шкарпэткi, потым паклала ўздоўж ложка чорны гарнiтур, якi муж апранаў толькi на пахаваннi, i нарэшце зняла з вешалкi футравае палiто, якое Кантэн атрымаў ад бацькi i апранаў, можа, разы тры цi чатыры.
- Калi табе спатрэбiцца яшчэ нешта, я буду на кухнi, - прагаварыла жонка i выйшла.
Нейкi момант Кантэн глядзеў на вопратку, якая ляжала на чырвонай пярыне, пасля пачаў апранацца. Рухi яго былi вялыя, быццам ён вельмi стамiўся. Кантэн доўга мучыўся з гальштукам, якi нiяк не падлазiў пад цэлулойдавы каўнер кашулi. Тонкая халодная тканiна чаплялася за яго шурпатыя пальцы. Здавалася, што гэта вопратка была пашыта не на яго.
Iзабэла пакiнула дзверы прачыненымi, i Кантэн чуў, як яна завiхалася ля сваёй кухоннай батарэi. Ён чуў таксама, як яна напаўголаса сварылася з Дэнiзай, а потым пачуў, як з шоргатам разгарнулi i згарнулi нейкую паперу.
Калi ён увайшоў у кухню, было ўжо амаль 11 гадзiн. Стол быў накрыты, Кантэна чакаў налiты суп.
Дэнiза агледзела бацьку з ног да галавы, i на яе твары ўзнiкла шырокая ўсмешка.
Iзабэла не ўсмiхалася, але на яе зацятым твары было вiдаць нешта падобнае на радасць.
6
За сталом елi моўчкi, кожны ўторкнуўшы нос у сваю талерку. Часам Iзабэла падганяла дачку, якая ела вельмi марудна. Гэта таксама было неад'емнай часткай сняданку, як i тое, што грукацеў посуд i мяўкала котка, калi пачыналi рэзаць мяса.
Часткай сняданку было i доўгае маўчанне, якое нiкому не перашкаджала. Толькi сёння Iзабэла забылася пра малую i займалася адным мужам.
Кантэн еў з неахвотай. Кавалак не лез у горла, адчуваўся цяжар у страўнiку. А тут яшчэ Iзабэла завiхалася побач, прымушала яго есцi, паўтарала яму адрас гаспадароў Марыi-Луiзы, а таксама адрас той кватэры, дзе яна жыла. Усё гэта было запiсана ў яго невялiчкай запiсной кнiжцы з рэкламай альзаскай солi на вокладцы, аднак жонка сказала, што ён можа яе згубiць. Iзабэла старалася прадбачыць усё, i калi Кантэн заўважыў, што ён выпраўляецца не ў кругасветнае падарожжа, а толькi за сотню кiламетраў адсюль, яна сказала, што гэта для яго амаль тое самае. Яна не пераставала даваць яму парады:
- Будзь уважлiвы, ты ж не прывык да горада. А потым, не пары гарачкi з гаспадарамi. Стрымлiвай сябе. Калi ўжо спатрэбiцца, у крайнiм выпадку, скажы iм, што я захварэла i вельмi хачу ўбачыць дачку... Калi ж ёй заўтра трэба на работу, то не вяртайся сёння вечарам. Пачакай Марыю-Луiзу. Прыязджайце разам. Ты можаш пераначаваць на яе кватэры. Яна казала, што ў яе пакоi ёсць канапа. I не турбуйся за скацiну: мы з малой справiмся. А калi б ты быў хворы, усё прыйшлося б рабiць без цябе. Памятаеш, калi ты звалiўся з воза i зламаў нагу, работа ж цябе не чакала...
Яна гаварыла так увесь час, пакуль яны снедалi. Словы цягнулiся адно за адным, быццам вусенi, якiя паўзлi па дарозе, не ведаючы, дзе яе пачатак, а дзе канец. I тое, што яна казала, было таксама падобна на вусеняў. Кантэну карцела сказаць ёй, што яна нiчога не ела, аднак у яго не хапiла мужнасцi перабiць яе. Жонка бесперапынна паўтарала адны i тыя словы, i, здавалася, гэтыя словы рабiлi яе шчаслiвай. Яны цяклi, быццам слёзы, ад якiх рабiлася лягчэй на сэрцы. Месяцамi, нават гадамi Кантэн не бачыў, каб яна размаўляла гэтак спакойна.
Час ад часу ён пазiраў на Дэнiзу. Яе таксама не вельмi займала ежа. Яна то глядзела на мацi i лавiла кожнае яе слова, то разглядала бацькаву вопратку.