Калі, аднак, пасьля ўпадку беларускае дзяржаўнасьці, у нас наступіў пэрыяд нацыянальнага сну ў поўным сэнсе гэтага слова, калі ня было ўжо чутно беларускага голасу ў вабароне сваіх інтарэсаў, дужэйшыя за нас Масква i Польшча маглі ўжо бесканкурэнцыйна дaводзіць «лепшасьць» сваіх «правоў» на Беларусь. Польшча, што таксама, хоць i пазьней за нас, страціла сваю дзяржаўнасьць, інтэлектуальна стаяла вышэй за расейцаў i ў дадатку знаходзіла спагад у Заходняй Эўропе i таму памысна канкуравала з Масквой. Паступова ў Заходняй Эўропе вырабіўся пагляд, што Беларусь, як штось апрычонае, ня існуе, што гэта толькі геаграфічны назоў бліжэй неазначанай тэрыторыі, якая зьяўляецца прадметам маскоўска-польскіх спрэчак. Гэтыя спрэчкі вяліся ў тым кірунку, што Масква даводзіла «истинно русский» характар Беларусі i яе народу, a палякі, паклікаючыся на яе прысабечаную гісторыю i перакручваючы сэнс вуніяў, ды на кожным кроку гаворачы аб сваёй быццам выкананай культурнай місіі, цьвердзілі аб яе польскасьці. Ужо гэтая супярэчнасьць паглядаў нашых суседзяў на нацыянальна-культурную сутнасьць Беларусі, дыямэтральная розьніца паміж гэтымі паглядамі, паказвала, што ў васнове іхных прэтэнзіяў да Беларусі ляжаць выключна імпэрыялістычныя імкненьні, а не якоесь права. Але нават у гэтых спрэчках за Беларусь наглядаецца пэўны кампраміс i згода. Відавочна, абое адчувалі, што бароняць не свае, a толькі хочуць захапіць чужое. Расейцы прысвайвалі з нашае гісторыі тое, што зрабілі беларусы праваслаўныя, a палякі, што зрабілі беларусы каталікі. Вычувалася, што абодвыя канкурэнты гатовыя падзяліць Беларусь паводля рэлігійнага прынцыпу: праваслаўныя беларусы — гэта расейцы, беларусы каталікі — палякі. Гэты падзел абгрунтоўваўся нават некаторымі гісторыкамі з польскага i расейскага боку.
Трэба сказаць, што два вякі гэтага нацыянальнага сну прынесьлі нам вельмі шмат шкоды. I таму, калі з XIX ст. пачалося нашае Адраджэньне, перш культурнае, а пасьля палітычнае, дык мы былі так моцна адарваныя ад сваёй мінуўшчыны, што не мaглi i ня ўмелі выкарыстаць яе, як крыніцу нашых правоў да сваёй зямлі, і спаткаліся з так хітра сплеценай маскоўска-польскай павуцінай гэтых прэтэнзіяў да Беларусі, што доўгі час не маглі адважыцца выступіць з сваім собскім палітычным абліччам ня то, што перад іншымі народамі, але i перад сваім уласным. I нялёгкім было шуканьне гэтага аблічча, свайго беларускага палiтычнага шляху. Шмат хістаньняў і перашкодаў павінен быў перамагчы беларускі рух, пакуль знайшоў гэты шлях. Праз нясьмелыя выказваньні жаданьня быць нягоршымі за іншых, «звацца людзьмі», праз фэдэрацыйныя плыні ў бок ці то Расеі ці Польшчы, беларускі нацыянальны рух вырабіў, урэшце, свой собскі палітычны сьветапагляд. Гэты сьветапагляд, гэтыя доўга шуканыя ідэалы беларускага народу выказаны ў эпаховым акце з нашае гісторыі 3-й Устаўнай грамаце ад 25 сакавіка 1918 г., якім Рада Беларускае Народнае Рэспублікі, як правамоцнае прадстаўніцтва беларускага народу, нарвала ўсялякія палітычныя сувязі Беларусі з Масквой i Польшчай i абвесьціла яе незалежнасьць.
Толькі ад гэтага часу мы можам гаварыць аб нараджэньні нашага беларускага „я”, аб скрышталізаваньні нацыянальна-палітычных мэтаў беларускага народу.
Масква i Польшча пільна сачылі за разьвіцьцем беларускае палітычнае думкі. Сачылі, бо ведалі, што прыходзіць трэйці канкурэнт, гэтым разам найнебясьпечнейшы, бо праўны гаспадар, спадкаемца сваіх нашчадкаў, легітымацыя якога ў поўным парадку. У часе, калі гэтая думка была яшчэ сьціплай i нясьмелай, калі яшчэ блыталася ў фэдэрацыйных канцэпцыях, калі мы яшчэ ня мелі адвагі выкінупь з галавы пачуцьцё ніжэйшасьці нават пры азначэньні сваіх нацыянальных ідэалаў, Масква i Польшча адносіліся да нас згары, глядзелі на наш рух з дамешкай гіроніі. Аднак, кaлi яны пабачылі, што гэты рух хоча адзін панаваць у Беларусі, хоча бачыць у беларускім народзе адзінага праўнага гаспадара Краю, ад кідаючы ўсе маскоўска-польскія прэтэнзіі, адносіны Масквы i Польшчы да нас зьмяніліся на яўна варожыя.