Кiнулiся дзед з бабай даганяць пiрог. Ды дзе там! Так i не дагналi.
Прыкацiўся пiрог у лес. А тут насустрач яму рыжая лiсiца-хiтрыца. Схапiла яна пiрог, выела мякiш, у сярэдзiну шышак насыпала ды пабегла зь пiрагом да пастушкоў.
Знайшла пастушкоў у полi i кажа:
- Пастушкi, пастушкi, дайце мне бычка-трацячка, а я вам дам за гэта пiрог.
Бачаць пастушкi - добры пiрог у лiсiцы, жоўценькая скарынка аж блiшчыць, так i хочацца яго папрабаваць. Згадзiлiся яны на мену i аддалi лiсiцы бычка-трацячка.
- Толькi-ж, глядзiце, ня ешце пiрага, пакуль я не заеду за горку, - кажа лiсiца.
Села яна на бычка верхам i паехала. Як толькi схавалася за горкаю, пастушкi i кажуць: "Сядзем на пясочку, зьядзiм па кусочку!" Разламалi пiрог, а там - адны шышкi яловыя... Падманула iх хiтрая лiсiца!
Едзе лiсiца на бычку, бачыць - на дарозе пустая павозка стаiць, а недалёка чалавек арэ. Падкралася яна цiшком да павозкi, запрэгла ў яе бычка-трацячка, села на мяккай саломе i едзе сабе далей, пугай бычка паганяе.
Прыехала ў лес. Насустрач ёй воўк iдзе. Зьбегаўся, змарыўся, ледзьве ногi валачэ.
- Куды, кума, едзеш? - пытаецца.
- За трыдзевяць зямель, у трыдзесятае царства.
- Чаго?
- Там, кажуць, курэй i каршуны не дзяруць...
- А бараны ў тым царстве ёсьцека? - аблiзнуўся воўк.
- Ды iх там хоць гаць гацi!
- А лiсiчка, а сястрычка, вазьмi i мяне з сабою. Падвязi хоць мой хвост.
- Што адзiн хвост везьцi, садзiся ўвесь ты.
Сеў воўк. Едуць далей. Сустракаюць мядзьведзя.
- Куды, кумы, едзеце?
- За трыдзевяць зямель, у трыдзесятае царства...
- Чаго?
- Там, кажуць, курэй i каршуны не дзяруць, - адказвае лiсiца.
- Там, кажуць, бараноў хоць гаць гацi, - падтаквае ёй воўк.
- А мёду там многа?
- Ды там, кажуць, мядовыя рэкi цякуць!
Мядзьведзь зарадаваўся:
- То вазьмiце i мяне. Хоць адну лапу падвязiце.
- Што адну лапу везьцi, садзiся ўвесь ты.
Уселiся ўтраiх, едуць далей. Аж раптам зламалася аглобля. Лiсiца кажа мядзьведзю:
- Схадзi, кум, прынясi аглоблю.
Пайшоў мядзьведзь у гушчар, знайшоў вывярнутую елку i прывалок да возу. Убачыла лiсiца, крыку нарабiла:
- Ах ты, мядзьведзiшча, ах ты, дурнiшча, цi-ж гэта лясiна для аглоблi!
I да ваўка:
- Схадзi, куме, прынясi тонкую аглоблю.
Пайшоў воўк i прынёс крывы яловы сук. Лiсiца i на яго накрычала, плюнула ды пайшла сама па аглоблю.
Тым часам мядзьведзь з ваўком зьелi бычка-трацячка, скуру саломай напхалi, на ногi паставiлi ды пайшлi сабе пасьмiхаючыся.
Вярнулася лiсiца, бачыць нi ваўка, нi мядзьведзя, толькi бычок стаiць. Прыладзiла яна аглоблю, села ў павозку, махнула пугаю на бычка, а той - брык! - i павалiўся.
Паглядзела лiсiца на бычка i аб усiм здагадалася.
- Пачакайце-ж вы ў мяне! Я вам гэтага не дарую! - пагразiла яна ваўку i мядзьведзю ды пайшла сваёю дарогаю.
Шмат часу iшла цi мала, а ў дарозе ўжо i восень яе застала. Сустракае ваўка, таго, што зьеў бычка.
- Добры дзень, кум! Як маешся?
- Дрэнна, - кажа воўк. - Нешта азяб на дажджы, аж увесь калачуся. Зуб на зуб не трапляе.
- То трэба новы кажух пашыць, - раiць лiсiца.
- Праўду, кумка, кажаш, - згадзiўся воўк.
Пабег ён на выган, схапiў авечку i прывалок у лес.
- Хопiць на кажух? - пытаецца ў лiсiцы.
- Мала, - кажа лiсiца.
Прынёс воўк яшчэ адну авечку:
- Цяпер хопiць?
- Не, яшчэ адну трэба.
Воўк i трэйцюю прывалок.
- Ну, а цяпер, - кажа лiсiца, - трэба краўца шукаць.
- Дзе-ж мне яго шукаць, кумка?
- Я ведаю добрага краўца. Хадзем да яго.
Прывяла лiсiца ваўка на луг. Там, у кустох, на прывязi жарабец пасьвiўся.
- Вунь ён, кравец!
Воўк зарагатаў:
- Гэта не кравец, а жарабец! Не, кумка, як сабе хочаш, а розуму ў цябе мала.
Лiсiца пакрыўдзiлася:
- Ты пра мой розум ня вельмi языком мялi. Я была разумнай i буду, а ты быў дурань, дурнем i застанешся.
Тут ужо i воўк пакрыўдзiўся, аж узлаваўся:
- Паглядзiм яшчэ, хто з нас разумнейшы!
- Не хвалiся загадзя, - кажа лiсiца, - лепш паглядзiш, як зараз зь цябе скуру зьнiмуць.
- Хто зьнiме? - ляснуў зубамi воўк.
- Гаспадар гэтага каня.
- Ня можа быць! - ня верыць воўк.
- Пабачыш. На чым жарабец навязаны? - пытаецца лiсiца.
- На вяроўцы.
Лiсiца засьмяялася:
- Вось i вiдаць, што дурань!
- Чаму? - падскочыў воўк.
- Жарабец на калу навязаны.
- Ня можа быць! - залыпаў воўк вачыма.
- Хадзем пакажу.
Прывяла лiсiца яго да калка, за якi быў прывязаны канец вяроўкi, зьняла вяроўку, зрабiла пятлю i закiнула ваўку на шьпо. Воўк i азiрнуцца не пасьпеў, як у пятлi апынуўся. Тады лiсiца падбегла да жарабца, замахала хвастом. Той спужаўся ды як драпнуў дахаты, толькi падковы заблiшчэлi.
Так i прыцягнуў у пятлi ваўка да свайго гаспадара. Ну, а там зь яго i скуру зьнялi.
Вярнулася лiсiца ў лес, закапала авечак у мох на запас, адны толькi мазгi на абед пакiнула. Села пад елкаю i есьць.
Iдзе мядзьведзь - той, што бычка зьеў.
- Што гэта ты, кума, жуеш? - пытаецца.
- Мазгi. Сьляпы ты, цi што?
- А дзе-ж ты iх дастала?
- З галавы. I ты можаш дастаць, калi хочаш.
- Як?
- Вельмi проста: разганiся ды стукнiся галавою аб дуб - мазгi i выскачаць.
- Дзякую-ж табе, кума, за добрую параду. Так я i зраблю. А то есьцi даўно хочацца.
Знайшоў ён самы тоўсты дуб, разагнаўся з усяе сiлы ды i грымнуўся ў яго лобам.
Тут яму i канец.
А хiтрая лiсiця наелася мазгоў ды пайшла запiваць крынiчнаю вадою.
САБАКА I ВОЎК
Быў у ваднаго гаспадара сабака. Шчыра служыў ён гаспадару, ды не агледзеўся, як пастарэў. Горш сталi бачыць яго вочы, i цяжэй яму стала вартаваць гаспадарава дабро. Тады скупая гаспадыня перастала кармiць яго, а потым i зусiм пачала з двара праганяць.
"Чым так жыць, - думае сабака, - лепш няхай мяне воўк зьесьць".
Надумаўся ён i пайшоў у лес шукаць ваўка. Iдзе ён лесам, а тут насустрач i воўк бяжыць.
- Куды, сабака, iдзеш? - пытаецца воўк.
- Да цябе.
- Чаго?
- Зьеш ты мяне, воўча...