Norman Davies
Boże Igrzysko
TOM I.
Od początków do roku 1795
Przedmowa do nowego wydania
Trudno uwierzyć, że aż dwadzieścia lat minęło od dnia, w którym - z drżeniem serca - zanosiłem maszynopis Bożego igrzyska do królewskiej siedziby wydawnictwa Oxford University Press. Nie wiem, gdzie się podziały te wszystkie lata. W równie wielkie zdziwienie wprawia mnie fakt, że całe dziesięć lat minęło od dnia, w którym - z takim samym drżeniem serca - udzielałem ówczesnemu dyrektorowi Znaku, panu Profesorowi Jackowi Woźniakowskiemu, zezwolenia na wydanie w Krakowie okrojonej przez cenzurę polskiej wersji książki. Oglądane z mojej perspektywy, to dziesięciolecie minęło niczym mgnienie oka.
A przecież tak wiele się zmieniło. PRL gdzieś się ulotniła. Polska jest wolnym krajem, a jej historycy i jej filozofie historii mogą ze sobą otwarcie współzawodniczyć.
Prezydent Wałęsa był i odszedł. Dawna „Solidarność” przeszła do historii - jak Armia Krajowa, legiony, szwoleżerowie, husarze... Wydawnictwo Znak, którego kwatera główna niegdyś mieściła się na poddaszu, dziś urzęduje w stylowym pałacyku. Tylko Jan Paweł II jest wiecznie taki sam.
Boże igrzysko jest dla mnie jak dziecko, które dorosło i które nie zawiodło swojego ojca. Nikt lepiej ode mnie nie zna jego wad. Ale też nikt nie może bardziej ode mnie cieszyć się świadectwem jego sukcesów. Już mnie nie potrzebuje - chyba po to, żebym mu czasem posłał z daleka ojcowski uśmiech. Cieszę się, że teraz ukazuje się w jednotomowym wydaniu, upodobniając się przez to do swojej młodszej siostry - Europy.
Ale najbardziej cieszy mnie, że z tej książki uczy się dziś nowe pokolenie czytelników, którzy obecną sytuację w Polsce traktują jak rzecz normalną. Kiedy pisałem Boże igrzysko, trzeba było przechowywać pamięć o niepodległości Polski z myślą o tych, którzy znali tylko jej niewolę. Dziś trzeba - między innymi - przypominać ludziom o niewoli Polski i pokazywać im, jak łatwo można wolność utracić.
Autora nieodmiennie cieszą listy od czytelników. Niedawno napisała do mnie z Ameryki pewna pani, aby mi donieść, że bardzo jej się podobała moja historia Polski. Twierdzi, że bardzo wiele się z niej dowiedziała. Pisze o niej: Diabelskie igrzysko.
Norman Davies
Oxford, w lipcu 1999
Przedmowa do polskiego wydania I tomu
Boże igrzysko zostało napisane po angielsku, przez Anglika i z przeznaczeniem dla anglojęzycznego czytelnika. Celem książki było przybliżenie charakteru i treści historii Polski publiczności czytelniczej świata, której z takiego czy innego powodu długo odmawiano naukowego, a jednocześnie popularnego wprowadzenia do tak istotnego rozdziału dziejów Europy. Jako student brytyjskiego uniwersytetu nie mogłem nie zauważyć, jak znaczna część konwencjonalnej wiedzy o Polsce opiera się na tendencyjnych, a jednocześnie przez nikogo nie podważanych opiniach na temat sąsiadów i wrogów Polski; wiele z tych opinii pochodzi od pruskich lub carskich komentatorów epoki rozbiorowej. Równie dobrze zdawałem sobie sprawę z tego, jak nieudane były podejmowane przez polskich autorów próby stworzenia przeciwwagi dla tych nieprzyjaznych w stosunku do Polski poglądów. W tej sytuacji, starając się zachować bezstronne stanowisko historyka, spróbowałem jednocześnie stworzyć ramy, w które - z przychylnych wobec Polski pozycji - można by wbudować omówienie szczegółowych kwestii spornych i poszczególnych epizodów jej dziejów. Równocześnie zaś, nie odnajdując w sobie predyspozycji do szowinizmu - czy to brytyjskiego, czy polskiego - usilnie starałem się podkreślać wielonarodowościowy charakter społeczeństwa polskiego w okresie poprzedzającym straszliwe przeżycia lat 1939-1945, a także - tam gdzie to tylko było możliwe - wskazywać na istnienie międzynarodowych powiązań lokalnych spraw polskich. Nie do mnie należy ocena, w jakim stopniu udało mi się zrealizować te cele. Niemniej jednak książka nie ucierpiała na tym, że ukazała się akurat w grudniu 1981 roku - w chwili, gdy świat Zachodu przeżywał kolejny ze swych okresowych napadów fascynacji wszystkim co polskie.
Głęboki kryzys społeczny i polityczny, jaki wybuchł w Polsce w latach 1980-81, niewątpliwie wyszedł daleko poza przewidywania, jakim dałem wyraz w szeregu uwag i komentarzy zawartych w ostatnim rozdziale Bożego igrzyska. Książka została ukończona w 1979 roku i - chociaż trafnie przewidziałem nieszczęśliwy rozwój wypadków w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, to jednak omówienie wydarzeń ostatniego okresu było zaledwie czymś w rodzaju postscriptum do mojego studium na temat Tysiąclecia Polski. Postanowiłem więc napisać drugą książkę, której treść ogniskowałaby się wokół wydarzeń ostatnich lat. W ten sposób powstała książka Heart of Europe. A Short History of Poland („Serce Europy”, wyd. Oxford University Press, 1984). Jest to odrębne studium, ograniczone do omówienia wyłącznie tych spraw, w których można się dopatrywać źródła obecnego kryzysu.
Z tego też powodu książka została napisana niejako w odwrotnym porządku chronologicznym: narracja cofa się, krok po kroku, od czasu teraźniejszego w przeszłość.
Chciałbym przy tym z naciskiem podkreślić, że nie jest ona skróconą wersją Bożego igrzyska, od którego różni się pod kilkoma istotnymi względami.
Jest rzeczą oczywistą, że cudzoziemiec, który pisze o Polsce i o czymś, co stanowi jej najświętszą własność - o jej historii - musi wywołać wzburzenie w niejednej patriotycznej piersi. Jak napisałem w oryginalnej przedmowie do Bożego igrzyska, odczuwam bolesną świadomość faktu, że „niejeden polski uczony wie na ten temat nieporównanie więcej niż ja”. Wkładem historyka w historię nie jest jednak wyłącznie wiedza o przedmiocie. Perspektywa, proporcje, zaangażowanie emocjonalne -jednym słowem to, co artyści i muzycy nazywają „tonacją” - wszystko to odgrywa swoją rolę. I rzeczywiście - fakt, że cudzoziemiec jest wolny od zahamowań i ograniczeń, w obliczu których stają wszyscy historycy starający się opisać dzieje własnej ojczyzny, może mu dać niezasłużoną przewagę. Naciskany w tej sprawie przez pewnego upartego Polaka podczas jednego z publicznych spotkań w Londynie, musiałem przyznać, że „idealnym autorem bezstronnej historii Polski mógłby się zapewne okazać jakiś Chińczyk”. Ostatecznie, jeśli jednym z najwybitniejszych historyków wiktoriańskiej Anglii mógł być Francuz, a czołowym historykiem Anglii georgiańskiej - człowiek wywodzący się ze Wschodniej Galicji, nie ma powodu, dla którego naukowiec brytyjski nie miałby pisać o sprawach polskich.
Ogólnie rzecz biorąc, Boże igrzysko spotkało się z o wiele lepszym przyjęciem, niż mógłby tego oczekiwać autor. W ciągu minionych sześciu lat na kilku kontynentach ukazało się drukiem ponad sto recenzji, a zaledwie trzy czy cztery miały wydźwięk zdecydowanie negatywny. Ze szczególną satysfakcją czytałem takie omówienia, jak komentarz pióra Neala Aschersona, który sam jest wybitnym znawcą spraw polskich, a który napisał, że „Norman Davies dał nam zarówno melodię, jak i libretto” historii Polski; „zarówno namiętność, mit i anegdotę, jak i fakty” („The Observer”, 7 lutego 1982). Prof. D.C. Watt nazwał książkę „wybitnym dziełem historycznej narracji” („Daiły Telegraph”, 4 marca 1982). W recenzji zatytułowanej „Polska: wartości moralne zdolne przetrwać katastrofy” pisze: „Największą być może zaletą książki jest sposób, w jaki autor łączy poczucie wzniosłej roli Polski, niemal swego rodzaju moralnego posłannictwa, z bardzo trzeźwym spojrzeniem na szereg mitów, jakie nagromadziły się wokół przeszłości tego kraju i jego ukształtowanego przez tradycję obrazu” („Catholic Herald”, 22 stycznia 1982). Na łamach czasopisma „Soviet Jewish Affairs” (maj 1983) dr Antony Polonsky stwierdza między innymi, że „bardzo mocną stroną Daviesa jest jego wrażliwość na atmosferę i nastrój” i że „ze szczególnym zadowoleniem należy przyjąć sposób, w jaki Davies traktuje kwestie żydowskie”.