Wiernym obrazem izolowanego modelu osadnictwa w Polsce są opisy dóbr królewskich sporządzane od XVI w. Te Lustracje stanowią źródło historyczne pierwszorzędnej wagi, ponieważ są równie szczegółowe i równie dokładne jak Doomsday Book - kataster gruntowy sporządzony w XI w. w Anglii. Bardzo często zawierają one rejestry rozproszonych aglomeracji wiejskich, z których każda skupiona jest wokół ośrodka - zamku, miasta lub dworu - i oddzielona od najbliższych sąsiadów rozległymi przestrzeniami nie zaludnionych obszarów. Chociaż Lustracje ograniczają się do dóbr królewskich, nie ma powodu przypuszczać, że system osadnictwa był inny na terenie dóbr szlacheckich czy kościelnych. Można tu przytoczyć dowolną liczbę przykładów. I tak, według Lustracji województwa krakowskiego z 1564 r. teren Podhala został oddany przez króla w dzierżawę rodzinie Pieniążków. Jeden z braci, Jan Pieniążek, sędzia ziemski krakowski, dzierżawił grupę sześciu wsi w dolinie górnej Raby. Drugi, Prokop Pieniążek, dowodził swoich praw do nieco większej dzierżawy położonej w bezpośrednim sąsiedztwie w kierunku na południe: dzierżawił on dziesięć wsi i dodatkowo miasto Nowy Targ. Najcenniejszą z posiadłości położonych na terenach wzdłuż głównego koryta Dunajca był dwór w Szaflarach; pod jego zarządem znajdował się rejon, w którym obecnie leży uzdrowisko Zakopane. Szczegółowe opisy tych oddzielnych wspólnot wiejskich, pisane makaroniczną mieszanką łaciny i języka polskiego, upamiętniają historyczne chwile, w których ludność prastarych osad po raz pierwszy straciła swą anonimowość za sprawą przedstawicieli nowoczesnego państwa (patrz tabela na s. 73). Majątek w Szaflarach był szczególnie odizolowany, ze względu na swoje położenie w terenie górskim; nie różnił się on jednak w sposób istotny od podobnych dóbr na obszarze całego kraju.
Villa Szaffliary cum praedio et castro veteri
(f. 16lv) Stanęli przysiężnicy 4, którzy pod przysięgami zeznali, iż w tej wsi kmieci jest 18 osiadłych, którzy mają role małe, niepomierne, bo im je Dunaiecz kazi, przeto też czynsz
różno płacą, którego się od nich wyliczyło pro anno................. mc 3/11/15
Item obiedniego dwa każdy z nich per gr 1/6,
a poczty per gr 4; faci................ mc 2/0/0
Item robotnego każdy dawa per gr 25; facit................ mc 9/18/0
Item rybnego dawa każdy po 10 ryb albo per gr 3; facit................ mc 1/6/0
Dań barania - Dani baraniej wydali tego roku
computatis caseis excepto sculteto 1................................. mc 16/0/0
Item scultetus osobno wydał a bovibus 120 et caseo 1.............. mc 2/6/0
Summa census cum caeteris facit mc 33/41/15
Summa pro frumento praedii mc 66/18/9
Item do tego folwarku robią 2 wsi Klasztora szcz.yrz.yckiego i osep dawają: Ludzimirz i Krauszow.
(f. 162) Obora - Vaccae lactanles 30 per fi 2. facit mc 37/24, ster ileś 2, pecorum communium 40, cieląt pospolitych 8, wieprzów karmnych 8, suum communium 60, caponum II, gallorum communium 30. P. Pieniążek dał tę sprawę, iż to jest jego bydło, bo go tam nie zastał nic, gdy przejmował, a wszelakoż, co go natenczas urząd rewizorski zastał, to się popisało.
Familia - Magierz, magierka - mc 4 cum toto; pasterz bydła, pasterz świni - per mc 1/24 cum toto; kucharek - 2 per gr 36, dziwczę - gr 1:1. Summa salarii familiae mc 8/39.
Summa pro frumento praedii, inclusa obora et familia exclusa, facit mc 95/3/9.
Zarębkowie albo Wolnicy
Wolników, co na surowem Korzeniu zasiedli i teraz zasiadają, 21, którzy wolej używają wedlei zwyczaju, a ci na tych 3 wsiach nowych niżej opisanych zasiedli.
Villa nova Dunaiecz Biały. - Na tej rzece, która z Tatrów wypada na stronie polskiej, we włości nowotarski zasiadło kmieci 6.
Villa nova Hańska. - (fr. I62v). Na drodze, którą jeżdżono do bań nowych na Tatry, które budował naprzód p. Lubomirski, a potem p. Pieniążek i Kasper Bar, na stronie polski osiada kmieci 10.
Villa nova Marusina. - Pod górą Maruszyną osiada też. wieś; dopiero w niej kmieci 3, a komornicy 2, co komorą mieszkają [37]
Problem wzajemnych zależności między państwem a ukształtowaniem terenu, na którym to państwo leży, jest jednym z najbardziej fascynujących zagadnień geografii politycznej. Sformułowania w rodzaju: „autokracje dolin rzecznych” czy „demokracje zatokowe”, powstały jako próby wyjaśnienia przyczyn, dla których określone położenie geograficzne rodziło określoną formę ustroju. Jeśli chodzi o Europę Zachodnią, nikt nie kwestionuje, że Alpy Szwajcarskie, kanał La Manche, groble Holandii czy laguna Wenecji zapewniały skuteczną ochronę demokracjom, które rozwijały się pod ich osłoną. Natomiast w Europie Wschodniej Rosja stanowi krańcowy przykład roli ekstremalnych warunków terytorialnych, klimatycznych i bytowych w kształtowaniu się równie ekstremalnych tradycji autokratycznych.
W kontekście ogólnych argumentów tego rodzaju Rzeczpospolita Polski i Litwy zajmuje interesującą pozycję. Jest rzeczą niezwykłą, że podczas gdy Moskwa stała się ojczyzną „państwa patrymonialnego”, w którym wszystko i wszyscy byli oddani do dyspozycji absolutnemu władcy, w państwie będącym jej najbliższym sąsiadem rozwinęły się wprost przeciwne tendencje. Skoro Polska i Litwa leżały pośrodku między Europą i Rosją, można by oczekiwać, że wykształci się tam jakaś forma przejściowa, mieszanina systemów powstałych w Europie i w Rosji. Tymczasem tak się nie stało. Decentralizacja państwa polsko-litewskiego była równie silna, co centralizacja państwa rosyjskiego. Władza króla była tak ograniczona, jak absolutna była władza cara. Poszczególne dzielnice Polski były tak dalece samowolne, jak dalece kontrolowane były prowincje rosyjskie. Jej szlacheccy obywatele cieszyli się tak wielką wolnością, jak wielką niewolę cierpieli poddani cara. Bierność jej polityki była równa aktywności polityki Rosji, a klęska pierwszej była równie ogromna, jak powodzenie drugiej. Te dwa wielkie państwa, które w okresie nowożytnym dominowały nad Europą Wschodnią, różniły się od siebie jak ogień i woda.
37
Lustracja województwa krakowskiego, 1564, cz I, wyd. J. Małecki,Warszawa, 1962, s.148-149. Roznice między lokalnymi jednostkami miary i wagi oraz jednostkami monetarnymi powodują niekonczące się trudnosci w interpretacji tych tekstów. Dokladna objętość korca w okolicach Nowego Targu w w. XVI nie jest znana; w sąsiednim Nowym Sączu korzec był taką samą jednostką jak w Krakowie, tzn. liczył mniej więcej połowę korca gdańskiego. Niecałe 50 km dalej - w Czchowie - korzec równał się 1,5 korca krakowskiego, w Bieczu zaś - 2 korcom krakowskim. W użyciu były następujące jednostki monetarne: l marka/marca (grzywna) = 48 groszy (grossi), l floren/florenus (złoty) = 32 grosze, l grossus (grosz) = 3 szelągi (solidi) =18 denarów (denarii). Ogólne sumy należności obliczano w markach, groszach i denarach: mc/gr/d.