W Konstancji spalono również Jana Husa. Zainicjowany przez niego ruch, jak płomień ogarnął ziemie czeskie, sięgając w głąb Śląska. W polskim społeczeństwie zyskał sobie kilku wysoko postawionych orędowników, od rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego, Andrzeja Gałki z Dobczyna, po potężnego Spytka z Melsztyna, kasztelana bełzkiego. Husytyzm został potępiony na mocy wydanego przez króla w 1424 r. płomiennego edyktu wieluńskiego, który był początkiem inkwizycji. Wojny husyckie, które przez kilka dziesięcioleci niosły spustoszenie Czechom i wschodniej części Niemiec, rozszerzały się, obejmując tereny położone na wschodzie. W Polsce położyła im kres bitwa stoczona w maju 1439 r. na polach koło miejscowości Grotniki, gdzie Spytek został zabity przez oddziały biskupa krakowskiego Oleśnickiego.
Zbigniew Oleśnicki (1389-1455) był żywym wcieleniem ideału wojowniczego, a jednocześnie konserwatywnego wysokiego dostojnika kościelnego. Odznaczył się pod Grunwaldem, gdzie jego młodzieńcza odwaga i przytomność umysłu uratowały osobę króla przed lancą krzyżackiego herosa. Mitrę zdobył w wieku 34 lat, kapelusz kardynalski - w wieku lat 50. Do końca życia pełnił obowiązki królewskiego sekretarza; był dyplomatą i miał przywilej koronowania królów. W dziedzinie spraw zagranicznych popierał tradycję związku z Węgrami, a w kwestii polityki wewnętrznej opowiadał się za supremacją możnowładztwa. Gorliwie zabiegał o wzmocnienie pozycji Jagiellonów na dworach Europy Środkowej przez ich elekcję na tron węgierski, nie starał się natomiast wywalczyć im analogicznej pozycji w Polsce. Pod koniec życia został przywódcą opozycji. Był zapewne najwybitniejszym z licznych biskupów-polityków - takich jak arcybiskup i podkanclerzy koronny Mikołaj Trąba (1358-1422), arcybiskup i kanclerz Jan Łaski (1455-1531) czy też Piotr Tomicki (1464-1535), biskup przemyski, poznański i krakowski oraz podkanclerzy koronny.
Stosunki Jagiellonów z Kościołem zakłócały nieustanne spory ze stolicą papieską. Były one skutkiem walk z Zakonem Krzyżackim, po którego stronie opowiadał się papież; dodatkowym powodem była rosnąca siła i pewność siebie monarchii. Pierwszy pełniejszy wykład sprawy polskiej pojawił się w dziele Pawła Włodkowica. Ale najwyraźniejsze sformułowanie konsekwentnego programu politycznego znalazło się w Monumentum pro Reipublicae ordinatione congestum (ok. 1475) Jana Ostroroga (1436-1501), nieustraszonego wojewody poznańskiego. Przez całe życie prowadził on kampanię przeciwko władzy papieskiej, domagając się zniesienia annatów i apelacji do sądu w Rzymie oraz nałożenia na kler podatków królewskich. Tak przedstawiało się tło, na którym rozgrywały się wszystkie główne wydarzenia religijne. W 1417 r. arcybiskup Trąba uzyskał tytuł prymasa Polski wraz ze związanymi z nim obowiązkami legata papieskiego i przewodniczącego synodu. W 1463 r., po długich sporach, przyjęto praktykę mianowania opatów i biskupów (których było obecnie dziewiętnastu) bez odwoływania się do kurii rzymskiej. Prawo króla do mianowania opatów i biskupów zostało w 1513 r. oficjalnie potwierdzone przez papieża Leona X. W 1515 r. arcybiskup Łaski wyłudził dla siebie i swoich następców tytuł Legatus natus, legata z urodzenia, z którego natychmiast zrobił użytek, odrzucając prohabsburskie plany Watykanu w sprawie wojny z Turcją. W 1530 r. starzejący się prymas otrzymał papieskie monitorium, czyli ostrzeżenie, które nakazywało mu, aby stawił się przed sądem w Rzymie jako „zdrajca” i sojusznik niewiernych, i w którym papież groził mu ekskomuniką, konfiskatą mienia i finansową ruiną przez nałożenie grzywny w wysokości 25 tysięcy dukatów. Prymas nie zareagował na monitorium i wkrótce potem umarł.
Tacy właśnie jak on uparci biskupi byli zarazem rzecznikami nowego humanizmu i przyczyną wzrostu uczuć antyklerykalnych. Aktywny ruch husycki został zdławiony, ale głosy żądające „zerwania z Rzymem” oraz roztoczenia kontroli nad bogactwem i potęgą Kościoła podnosiły się z coraz większą natarczywością. Grunt dla mającej nadejść w latach dwudziestych XVI w. reformacji był już dobrze przygotowany.
Struktury społeczne szybko ulegały skostnieniu. Panowanie Jagiellonów było okresem, w którym wyłoniło się pięć odmiennych, stanowiących odrębne kategorie, stanów społecznych: duchowieństwo, szlachta, mieszczanie, Żydzi i chłopi. Każdy z tych stanów rządził się odrębnymi prawami i regułami, a zakres jego uprawnień określał dokładnie odpowiedni zbiór szczegółowych przepisów prawnych. O przynależności do danego stanu decydowało w zasadzie urodzenie; droga wiodąca od jednego stanu do drugiego była najeżona przeszkodami. Równolegle do procesu umacniania przez duchowieństwo i szlachtę własnych przywilejów na terenie całego kraju przebiegała analogiczna działalność cechów na terenie miast. Równie trudno było mieszczaninowi zostać szlachcicem, co Żydowi zdobyć prawa mieszczanina lub prawo zakupu ziemi, czy też chłopu zająć się działalnością uprawianą przez Żydów. Podejmowano ciągłe wysiłki w kierunku eliminacji niezależnych grup społecznych. Poczynając od 1421 r., biskupi zamknęli dostęp do kapituł katedralnych wszystkim kandydatom, którzy nie wywodzili się z warstwy szlacheckiej, eliminując w ten sposób liczną grupę duchowieństwa pochodzącego z niższych warstw społecznych, które dzięki własnym zasługom i wykształceniu wspinało się na wyższe szczeble hierarchii kościelnej, zajmując wpływowe stanowiska na poziomie między episkopatem a duchowieństwem poszczególnych parafii. W każdej kapitule dla kandydatów nie należących do stanu szlacheckiego zarezerwowane były zaledwie dwie prebendy - dla doktorów prawa lub medycyny. Szlachta atakowała kurczące się posiadłości wolnego chłopstwa i doprowadziła do wyeliminowania władyków - albo zmuszając ich do przyjęcia wszystkich obowiązków związanych z przynależnością do stanu szlacheckiego, albo też wypędzając ich do miast lub wtrącając w poddaństwo. Cechy zwalczały nielegalne stowarzyszenia rzemieślników a parte, których członkowie, zwani partaczami, czyli działającymi „na uboczu”, starali się omijać przyjetą praktykę w sprawach zatrudniania czeladników i wydawania uprawnień mistrzowskich. Doprowadziły w ten sposób do wypędzenia z miast większości miejskiej biedoty, która szła na służbę do szlacheckich folwarków, oraz przyczyniły się do powstawania w obrębie miast stref wyłączonych spod prawa miejskiego. Strefy te, zwane jurydykami i podlegające wyłącznie jurysdykcji swych właścicieli - magnatów lub wysokiego duchowieństwa, stały się do połowy XVI w. zjawiskiem powszechnym. Często znajdowały się one na peryferiach dzielnic dawnych miast; nierzadko zamieszkiwali je ubodzy Żydzi i z czasem przekształcały się w getta. Również żydowski kahał występował przeciwko odrębnym cechom żydowskim, które także starały się wymknąć spod jego surowej kontroli.
We wszystkich tych konfliktach społecznych stan szlachecki miał wyraźną przewagę. Posiadał monopol na kierowanie zarówno działalnością Kościoła, jak i centralnych organów prawodawczych; stanowił element dominujący w życiu dworu królewskiego, armii i aparatu administracyjnego. W okresie panowania Jagiellonów skład warstwy szlacheckiej ostatecznie się ustalił. Z tego właśnie okresu datują się początki długiej historii licznych rodów szlacheckich, których nazwiska pojawiają się po raz pierwszy w dokumentach i aktach nadania ziemi pochodzących z końca XIV i początku XV w. Spośród nich wyłoniła się niewielka grupa szlachty, która zaczęła gromadzić w swych rękach nieproporcjonalnych rozmiarów majątki oraz zdobywać ogromne wpływy. Chociaż w zestawieniu z magnackimi rodzinami późniejszej epoki Tęczyńscy, Tarnowscy, Odrowążowie, Górkowie, Firlejowie, Szamotulscy czy Melsztyńscy byli zaledwie drobnymi płotkami, w porównaniu z resztą społeczeństwa mieli oni znaczną przewagę. Podczas gdy w epoce Piastów miasta trzymały się z daleka od interesów właścicieli ziemskich i w czasie zajadłych sporów możnowładztwa mogły przejmować rolę arbitrów lub nawet przesądzać o wyborze książąt, teraz miały zostać podporządkowane wszechogarniającym roszczeniom szlachty. Dramatyczną ilustrację tej sytuacji stanowi incydent, który miał miejsce w Krakowie w 1462 r. Otóż Andrzej Tęczyński, brat kasztelana krakowskiego, oddał zbroję do naprawy pewnemu rzemieślnikowi imieniem Klemens. Następnie zamiast należnych 2 dukatów dał mu 18 groszy zapłaty, a gdy płatnerz zaprotestował, postanowił dać mu nauczkę, sprawiając lanie laską. Wywiązała się bójka, do której włączyła się grupa mieszczan, i szlachetnie urodzony brat kasztelana został zlinczowany. Nie zwlekano z odwetem. Ponieważ sprawców morderstwa nie zidentyfikowano i władze miejskie nie były w stanie postawić ich przed sądem, kasztelan pojmał sześciu członków starszyzny miejskiej i w trybie doraźnym kazał im uciąć głowy. Morał był dość oczywisty.