- Я шукаю Орвара, - адказаў Джанатан.
- Орвар тут, - азваўся голас. - А вы хто?
- Я - Джанатан Львiнае Сэрца, - сказаў Джанатан. - А гэта мой брат Карл Львiнае Сэрца. Мы прыйшлi выратаваць цябе, Орвар.
- Надта позна, - азваўся голас. - Надта позна, але тым не менш дзякуй.
Ледзьве прагучалi гэтыя словы, як мы пачулi, што з рыпам адчыняюцца медныя вароты. Джанатан кiнуў паходню, ступiў на яе нагой i затушыў. Мы ўсе замерлi ў чаканнi.
Праз вароты ўвайшоў салдат з лiхтаром у руцэ. Я пачаў цiха плакаць - не таму, што спалохаўся, а шкадуючы Орвара. Якiм жорсткiм будзе яго лёс, калi яны прыйшлi за iм менавiта ў гэты момант.
- Орвар з Далiны Дзiкай Ружы, падрыхтуйся, - сказаў салдат. - Праз хвiлiну цябе павядуць да Катлы. Чорная ахова наблiжаецца сюды.
Пры святле лямпы мы ўбачылi вялiзную драўляную клетку, змайстраваную з грубых прутоў, i зразумелi, што ўсярэдзiне гэтай клеткi трымалi Орвара, як жывёлiну.
Салдат паставiў лямпу на падлогу каля клеткi.
- У твой апошнi час лямпа можа быць з табой, Тэнджыл лiтасцiва дазволiў гэта, каб ты зноў прывык да святла i здолеў убачыць Катлу, калi ты трапiш да яе, чаго, я ўпэўнены, ты вельмi хочаш.
Ён зарагатаў i знiк, i вароты з грукатам апусцiлiся за iм.
Мы тут жа падскочылi да клеткi з Орварам i пры святле лямпы ўбачылi, якое жахлiвае вiдовiшча ён уяўляў сабою: ён ледзьве мог рухацца, але сяк-так падпоўз да краю клеткi i працягнуў нам памiж прутоў рукi.
- Джанатан Львiнае Сэрца, - сказаў ён, - чуў пра цябе дома, у Далiне Дзiкай Ружы, i вось ты прыйшоў сюды.
- Так, я прыйшоў сюды, - прамовiў Джанатан дрыготкiм голасам. Ён тут жа выцягнуў ножык, якi быў прывязаны ў яго да пояса, i пачаў рэзаць пруты.
- Давай, Сухарык, дапамагай, - загадаў ён, i я пачаў рэзаць сваiм ножыкам таксама, ды што мы маглi зрабiць сваiмi ножыкамi? Тут патрэбны былi сякера i пiла.
Мы працавалi да таго часу, пакуль на руках не паявiлася кроў. Мы рэзалi i стагналi, усведамляючы, што прыйшлi надта позна. Орвар гэта ведаў таксама, ды ён i не хацеў верыць, што гэта праўда. I ўсё-такi мiтусiўся па клетцы ў хваляваннi, паўтараючы зноў i зноў: "Хутчэй! Хутчэй!"
Мы рэзалi, укладваючы ў справу ўсю злосць. Бо кожны момант чакалi, што вось-вось адчыняцца вароты i ўвойдзе чорны канвой. "Тады будзе канец i Орвару, i нам, i ўсёй Далiне Дзiкай Ружы, тады ўжо забяруць не толькi яго аднаго, падумаў я, - да Катлы трапяць усе трое".
Я адчуў, што не магу больш трымацца. Мае рукi трэслiся так, што я ледзьве трымаў ножык. А Джанатан крычаў i злаваўся на гэтыя пруты, на гэтыя пераборкi, якiя не паддавалiся нiяк, хоць мы рэзалi iх так настойлiва. Ён грукаў па iх, крычаў i рэзаў зноў, i нарэшце адна пераборка трэснула, а потым другая. Гэтага было дастаткова.
- Зараз, Орвар, зараз, - казаў Джанатан. Але ў адказ прагучаў толькi стогн. Джанатан прасунуўся ў клетку i выцягнуў Орвара, якi не мог нi стаяць, нi iсцi. Ды i я таксама не мог ужо рухацца, але ўсё ж iшоў паперадзе з лiхтаром, а Джанатан пачаў цягнуць Орвара да нашай выратавальнай дзiркi. Ён, вядома, вельмi стамiўся i ажно задыхаўся, мы ўсе задыхалiся, як загнаныя жывёлiны.
Нарэшце Джанатану ўдалося перацягнуць Орвара ў пячору, працiснуўшыся праз дзiрку. Орвар быў нi жывы нi мёртвы - як i я, дарэчы. Настала мая чарга ўпаўзаць у дзiрку, але я не паспеў, бо пачулася рыпенне варот, i ўся энергiя пакiнула мяне, я не мог нават варухнуцца.
- Хутчэй, хутчэй, дай лiхтар, - прашаптаў Джанатан. Я перадаў яму лiхтар, хоць рукi ў мяне дрыжалi. Трэба было схаваць лiхтар, бо нават маленькае святло магло выкрыць нас.
Чорная ахова была ўжо ў пячоры, а з ёю яшчэ i салдаты Тэнджыла з лiхтарамi ў руках. У пячоры разлiлося святло, але ў нашым кутку было цёмна, i Джанатан нахiлiўся, схапiў мяне за рукi i ўцягнуў у дзiрку, у чорны праход. I вось мы ўтрох ляжым, задыхаючыся i слухаючы крыкi:
- Ён знiк! Ён знiк!
14
Усю ноч мы цягнулi Орвара падземнымi галерэямi. Дакладней, цягнуў Джанатан. Гэта было суцэльнае пекла, iначай такое не назавеш i не апiшаш. Я мог цягнуць толькi сам сябе.
"Ён знiк! Ён знiк!" - крычалi яны. Калi ўсё ацiхла, мы чакалi, што будзе пагоня, але яны чамусьцi не гналiся. Бо нават салдаты Тэнджыла, пэўна, разумелi, што ёсць другое выйсце з пячоры Катлы, праз якое мы пранiклi сюды, i таму нас будзе не так цяжка знайсцi. Але яны былi палахлiўцамi, нават калi iх было многа, тым больш яны не адважвалiся сустрэцца з незнаёмым ворагам, якi мог чакаць iх у цёмных закутках пячоры. Так, пэўна ж, яны былi вельмi палахлiвымi, бо чаму дазволiлi нам так лёгка знiкнуць? Нiхто ж раней не знiкаў з пячоры Катлы, i як яны растлумачаць знiкненне Орвара Тэнджылу? Але гэта быў ужо iх клопат, у нас было дастаткова сваiх турбот.
Пакуль не прайшлi ўвесь гэты доўгi, вузкi ход, мы не рызыкнулi спынiцца, каб адпачыць. Толькi ў самым канцы крыху перадыхнулi, i то дзеля Орвара. Джанатан даў яму казiнага малака - яно было ўжо кiслае, i хлеба, якi быў мокры, але, нягледзячы на тое, Орвар сказаў: "Я нiколi не еў нiчога лепшага".
Джанатан расцёр доўгiя ногi Орвара, каб хоць крыху ажывiць iх, i Орвар пачаў акрыйваць, хоць iсцi яшчэ не мог, а мог толькi паўзцi.
Джанатан растлумачыў яму, як мы пойдзем, i пацiкавiўся, цi зможа ён рухацца гэтай ноччу.
- Змагу, змагу! - усклiкнуў Орвар. - Калi трэба, я папаўзу да самага дому, да самай Далiны Дзiкай Ружы... Я не хачу ляжаць тут i чакаць, пакуль Тэнджылавы салдаты прыйдуць сюды шукаць нас.
Мы разглядвалi, якi ён, не зломлены палоннiк, мяцежнiк i змагар за свабоду, гэты Орвар з Далiны Дзiкай Ружы. Калi я ўбачыў яго вочы ў святле лiхтара, я зразумеў, чаму Тэнджыл баяўся яго. Хоць быў ён слабы целам, унутры ў яго гарэў агонь, i, магчыма, гэты агонь дапамог яму прайсцi пекла гэтай ночы.
Усё здавалася вечнасцю, вакол столькi жаху, але калi вы змучаны, то не звяртаеце ўвагi нават на тое, што за вамi iдзе пагоня. Так, вы чуеце, як яна iдзе, вые i брэша, але ў вас няма сiлы нават спалохацца. Проста вы спадзеяцеся, што яны хутка змоўкнуць, таму што нават салдаты не асмеляцца прабрацца туды, куды мы запаўзлi.
Мы доўга паўзлi i нарэшце выбралiся на святло недалёка ад Грыма i Ф'ялара падрапаныя i змучаныя, акрываўленыя i прамоклыя да касцей, стомленыя да смерцi. Ноч мiнула, i ўжо надыходзiла ранiца. Орвар працягнуў рукi, быццам абдымаючы зямлю, i неба, i ўсё, што ён мог бачыць, але нечакана рукi яго апусцiлiся, i ён заснуў. Мы былi ў непрытомнасцi - усе ўтрох. I знаходзiлiся ў такiм стане да самага вечара. Потым я прачнуўся. Ф'ялар штурхаў мяне сваёй пысай, ён, несумненна, вырашыў, што я надта доўга сплю.