La triesma verajo esas simpla: Se la kauzo, la dursto, cesas, anke la efekto, la sufro, cesas.
La quaresma verajo montras la voyo, qua duktas al ceso dil sufro, la nobla okopla voyo. Omna de ta ok parti komencas per la vorto justa, e quo esas justa en omna kazo, explikesas detale en la diskursi di Buddho, quale omna punti dil sistemo. Me povas donar nur kurta rezumo pri li.
Justa koncepto siginifikas justa opinioni pri la naturo dil existo, la profunda savo dil quar veraji, e libereso de superstico e prejudiki.
Justa rezolvo esas la ferma rezolvo vivar segun la doktrino pos esir trovata kom vera, e perseverar til la fino, l'atingo dil skopo.
Justa parolado esas: Ne mentiar, ne kalumniar, ne parolar rude e ne parolachar superflue.
Justa ago esas: Ne mortigar nek homi nek animali, ne prenar to quon on ne recevas voluntale, ne vivar nechaste.
Justa vivomaniero esas: Ne havar profesiono od okupeso qua efektigas sufro ad irga vivanta ento, exemple buchar, chasar, vendar ebriiganta drinkaji, sklavo-komerco, e.c.
Justa esforco esas quaropla: L'esforco por ne lasar naskar en ni mala pensi e deziri; l'esforco por forpulsar mala pensi e deziri, qui ja existas en ni; l'esforco por vekigar lo bona qua ne ja existas en ni; l'esforco por developar lo bona qua ja existas en ni. (Por montrar quale la Buddhismo ne nur donas preskripti e lasas la sequo al singlu, ma anke explikas quale on devas exekutar li e montras la maxim bona maniero facar lo, me volas citar, quale ol konsilas facar l'esforco por ne lasar naskar en ni mala pensi e deziri. Ol dicas: Kande tala pensi e deziri naskas, on devas probar ganar ek ta idei altra salutara, od on devas examenar la doloroza naturo di ta pensi, od on devas ne donar a li irga konsidero od atenco, od on devas analizar le e deskompozar li en lia elementi, od on devas abatar li kun apliko di omna fortesi e kun uzo dil maxim granda energio. E lore on vidos ke ta mala, nesalutara pensi dissolvesas e desaparas e la mento divenas ferma, kalma e forta. - Ed omna ta moyeni itere single explikesas en diversa diskursi por montrar, qua de ta moyeni esas la maxim bona en singla kazo.)
Justa meditado che la Buddhisti okupas quaze la sama funciono quale la prego che la deisti, (Judi, Kristani e Mahomedani). Ol vizas ke la doktrino divenez, por tale dicar, intuicala, e penetrez la tota pensado ed agado dil homo. Nam ne suficas askoltir e komprenir la doktrino, ma on devas inkulkar ol per iterata studiado e per certa exerci, tale ke ol esas sempre prezenta e guidas la ago, mem la semblante minim importanta, en omna instanto.
Justa koncentrado signifikas interna kolektado, koncentrado dil spirito. Ica koncentrado ofte duktas a stando di quaze su hipnoto; on asertas ke ta stando helpas penetrar a diversa trancendanta kapablesi; ma ca stadi ne esas necesa por atingar la skopo, Nibbanam, ma nur helpili, e Buddho ipsa dicis ke li sole ne suficas por atingar ta skopo.
Ni vidis nun, ke la diskurso pri la Quar Nobla Veraji, qua ye unesma instanto semblas preske tro simpla por kontenar la tota doktrino, fakte esas profundega e bezonas longa studiado por komplete komprenesar.
Existas anke kurta formulo, qua donas la esenco dil doktrino per un frazo. Ulfoye Sariputto, lore adheranto di altra maestro, renkontris Assaji, un del kin unesma dicipuli di Buddho, e questionis lu pri la doktrino, quan il sequis. Assaji respondis, ke il ne povas donar detaloza deskripto dil doktrino, esante dicipulo nur depos kurta tempo, ma Sariputto pregis lu donar nur kurta rezumo, e lore Assaji dicis: «De la kozi, qui rezultas de kauzo, la Parfinito deklaris la kauzo ed anke lia nihiligo. Ton la grand asketo docas.» Kande Sariputto audis ta vorti, lu komprenis: «Irgo qua esas submisita al nasko, esas anke submisita al ceso.» Tre joyigita lu komunikis ta expliko a sua amiko Moggallano, e la du juntis su al frataro di Buddho e divenis lua maxim eminenta dicipuli.
En ta sentenco ni renkontras l'unesma formuligo di la lego dil kauzeso, di kauzo ed efekto (Nidanam en Pali). E reale Buddho ne nur esas la deskovrinto di ta lego, sur qua esas fondita nia tota cienco, ma lu konstruktis sur ol sua tota doktrino. La maxim simpla formulo, per qua on expresis ta lego, esis: «Se ico esas, ito esas, se ico ne esas , ito ne esas.»
En la diskursi di Buddho on renkontras tre ofte formulo de dekedu membri, qua donas konekto di kauzo ed efekto en plu metodala maniero, la tale dicita Pataccasamuppado, (la litero, quan on trasskribas per c en Pali, pronuncesas ch en Ido), la Origino per Dependo. L'unesma membro di ta kateno (konekto) esas Avijjà o nesavo, e la formulo enumeras la diferanta kateno-membri, til ke on arivas al fino, nasko, morto e sufro. Lo duktus ni tro fore, se ni volus enumerar la tota kateno ed explikar la singla parti. La formulo, ligante la singla membri, sempre uzas la vorti: «Dependante de... formacesas...», ed ol finas per : «Tale la tota sufro-kateno naskas.» Pose retroirante la formulo dicas: «Per la kompleta abandono di... cesas...», ed ol finas per: «Tale la kompleta nihiligo di ta sufro-kateno eventas.» - Me volas nur direktar la atenco al unesma membro e konseque al prima kauzo dil sufro, nesavo, por montrar quale alte la Buddhismo prizas la savo. Nesavo en la Buddhista sistemo esas la prima kauzo di omna malaji, mem dil vicii, qui pro to en la Buddhismo on ne nomas peki, ma erori. Plu tarde ni vidos, ke la perfekta homo bezonas etiko e savo; nur una de la du ne suficas. Etiko esas la bazo; intelektala perfektigo esas egale necesa. Fakte la Buddhismo esas nur sistemo di su-kontrolado e su kulturo.
Buddho docas ke omno en la mondo esas evento, proceso, divenado, transformo e paso. Kande ulu questionis lu: «Quo esas omno?» lu respondis: «Okulo e korpala formi, oreli e soni, nazo ed odori, lango e sapori, korpo e kontakti, mento ed idei.» Do Buddho deskompozas la mondo en lua elementi preske tote samamaniere, ya mem preske per la sama vorti, quale nia maxim progresema ciencisti. (On vidas ke la Hindui agnoskas sisesma senco, la mento).
Buddho limitizis su strikte al problemo quan lu volis solvar, la sufro e la cesigo dil sufro. Ulfoye lu dicis: «Quale la maro esas permeita nur da un saporo, la saporo dil salo, tale mea doktrino esas permeita nur da un saporo, la saporo dil redemto.» Ed altrafoye: «Nur unon me docas, la sufro e la redemto del sufro.» E lu refuzis diskutar la metafizikala spekulaji di sua samtempani. Il pozis su ferme sur la sulo dil realeso e sempre insistis, ke on devas regardar la kozi quale li fakte esas. Do en la Buddhismo nultempe eventis e nultempe povas eventar kontreajo inter religio e cienco, quale en omna altra religii. Kande unfoye ermito venis che lu e pozis la lore ordinara questioni: «Ka la mondo esas eterna o ne, ka la mondo esas sen-limita o ne, ka la korpo e l'anmo esas sama, o quale l'anmo diferas del korpo, ka l'ento qua esas redemtita del cirklo dil metempsikoso existas o ne plus existas, od existas ed anke ne existas, o nek existas nek ne existas pos la morto?» lore Buddho respondis per la sequanta parabolo: «Se irga homo esas atingata da venenizita flecho, e lu dicus al mediko, qua volas extraktar la flecho: Me ne permisas extraktar la flecho, til ke me savas, de qua kasto la homo esas qua pafis ol, quale lu nomesas, ka lu esas granda o mikra, korpulenta o tenua, ube lu lojas, ek qua materio esas la pinto dil flecho, ek qua materio esas la kordo dil arko, e. c., e. c., ta homo mortus ante ke lu savus omno to. Same ulu, qua volus studiar omna ta filozofiala e metafizikala questioni, mortus ante ke lu konceptabus li. La respond e solvo di tala questioni ne duktas al kalmigo, al reala savo, a la lumizeso, al Nibbanam.» Ma la limitizeso al realeso ed al questiono pri la sufro e la redemto del sufro tote ne signifikas renunco a serioza e profunda pensado. Segun la doktrino di Buddho, la redemto ne esas por la mentale povri, ma nur por la serioza penseri.