Nun la questiono prizentas su, ube ta forco rifixigas su, qua materio ol sizas. To eventas sugun tote determinita lego: la forco fixigas su, ube ol renkontras tote fitanta materio. Se dei existas, li mustas konsistar ek irga materio, mem tre subtila, e la kauzo povas duktar al nasko di nova ento en la mondo dil homi, animali, forsan anke a mondi kun plu desfavoroza kondicioni, quin en anciena India on imaginis kom mondo di demoni ed inferno. L'universo esas grandega e la posiblesi esas infinita. On povas hike uzar la komparo kun la radio-telegrafado: la sendita mesajo ne manifestas su omnube, ma nur en ta aparato, qua akordas exakte kun la send-aparato. Ed ante la deskovro dil telegrafado sen-fila on regardabus to kom neposibla.
La forco havas certa qualesi ye l'instanto di la morto, e ta qualesi formacesis dum la vivo dil ento. Omna ento genitas la tendenco a repeto, ol tendencas divenar kustumo, e la povo dil kustumo formacas la karaktero. La ago influas ne nur l'extera mondo, ma anke la aganto ipsa. Ta qua agas bone, kustumeskas agar bone, e per to divenas bona ed inverse. E tale lu kelkope posedas certa karaktero ye l'instanto di la morto, e segun ta stando lu rinaskas, tam longe kam la kauzo, la dursto kontinuas.
Ago nomesas Sanskrite Karma, en Pali Kammam. E la tante ofte miskomprenita doktrino di Karma signifikas nulo altra kam la lego, ke bona agi duktas a bona rinasko, e mala agi a rinasko en mala cirkonstanci, quo esas l'apliko di la lego dil kauzeso al etikala domeno. Ma la frukti dil agi konsistas nultempe ye eterna feliceso od eterna doloro. Omno eventas en la mondo dil diveno e paso, do, kande l'efekti dil bona e mala agi exhaustesis, li cesas agar, e l'efekti di nova agi komencas agar, e tale dicita dei, pos la ceso dil agi, qui duktis li a lia mondo, povas rinaskar kom homi, ed inverse, segun ke nova mala o bona agi komencas efikar.
Ma la procedo, segun la doktrino di Buddho ne eventas strikte mashinale, tale ke certa ago recevas sempre la sama kompenso, ma lo dependas anke del individuo, de lua tota tendenci e volo, kurte, de lua karaktero. Buddho montris to per parabolo: «Esas quale se ulu pozas manuedo de salo en kikra vazo de aquo. Ka vi opinionas, ke la poka aquo en ta vazo divenas saloza per ta manuedo de salo? - Certe. - E pro quo? - Pro ke esas nur poka aquo. - Ma se ulu pozus manuedo de salo en la granda Ganges-fluvio; ka vi opinionas ke la Ganges-fluvio divenos saloza per ta manuedo de salo? - No. E pro quo? - Pro ke la quanto de aquo en la Ganges-fluvio esas grandega. Tale la sama ago facita da certa homo havas altra efekto ye lu ipsa segun lua karaktero.» Buddho formuligas la lego di Karma tale: «Quale homo recevas la kompenso, tale ol korespondas lua ago»; e lu negas la formulo: «Quale homo agas, tale lu recevas la kompenso.» Subtila, ma tre importanta, difero.
Per la strikta sequo dil okopla voyo on kelkope arivas a sempre plu granda perfekteso, e la dursto qua genitas la rinasko, extingesas. Do, rinasko ne plus eventas ed on atingas la skopo dil Buddhismo, qua nomesas Sanskrite Nirvana, en Pali Nibbanam. Ta stando ne esas morto; la literala traduko di ta vorti esas extingo, quale extingo di lampo. Ed al questiono qua extingesas, la respondo esis: «avideso, odio ed iluziono, la tri fairi dil egoismo». Nirvana, segun la doktrino di Buddho esas do mentala stando ed atingesas dum la vivo; exemple Buddho arivis a Nirvana en la nokto sub l'arboro en Buddha Gaya e vivis ankore dum 45 yari. En la Brahmanismo la sama vorto signifikas eniro dil anmo en Brahma, e konseque atingesas erste pos la morto. La uzo dil sama vorto por du tante diferanta kozi efektigis multa erori che Europana studianti dil Buddhismo. Ed ankore cadie multa personi, mem eruditi, opinionas ke la Buddhista Nirvana signifikas la nihilo. Kontree, ol esas stando di perfekta libereso e feliceso, e Buddho dicis pri su ipsa pos atingir Nirvana: «Inter ti qui esas felica en la mondo, me anke esas.» Reale ta stando di feliceso e sereneso esas partikulareso dil Buddhismo. Dum ke altra religii kondamnas, o adminime ne rekomendas la sereneso, la Buddhismo konsideras ta stando kom un del kondicioni por avancar en la nobla voyo. Ta feliceso augmentesas ankore per la penso, ke on atingis ta stando per propra esforci, ke ol ne dependas del graco di ula deo e ke konseque nula deo, nek diablo, povas forprenar ol.
La persono qua atingas ta stando nomesas Arahâ, quon on povas tradukar per santo. Lu vivas ankore til ke l'efekti di antea Tanha e Karma exhaustesis, e pro ke omna agi facesas nun tote senegoiste, nula nova Tanha e Karma formacesas, altravorte la dursto extingesis, nula forco existas ye la morto por sizar nova materio, do nula rinasko eventas.
Ka lore on eniras la nihilo? Yes e no. Yes, se ni aplikas nia kategorii di spaco e tempo, sen qui ni povas reprezentar a ni nulo, a ta stando. Lore reale Nirvana esas la nihilo. No, se ni pnsas ke la homala intelekto ne povas penetrar en regioni ube ta kategorii forsan ne regnas. Buddho konsideris ta questiono kom una qua ne helpas atingar la liberigo del sufro e nomizis ol, quale ti pri la eterneso dil mondo, e. c., trapo dil opinioni, reto dil opinioni. Lu nulatempe livis la solida sulo dil realeso, e de ta solida vidpunto lu vidis, ke tam la idealisti kam la materialisti transpasas la limiti dil realeso; iti, pro ke li afirmas to quon li ne povas savar, ici, pro ke li negas to quon li ne povas savar.
Irgaquale on opinionas pri la teorio dil rinasko, on mustas agnoskar, ke ol plu bone kam irg altra, explikas la semblanta neyusteso en la fortuno dil maxim multa personi; ol anke explikas plu bone kam irg altra la fenomeno dil geniozi e dil tale dicita marvel-infanti, quin la lego di heredado en la maxim multa kazi ne povas explikar. L'objeciono, quan on ofte audas, ke la persono ne memoras lua antea vivo, ne esas valida; la persono anke ne memoras la maxim multa eventi di sua nuna vivo, precipue ti dil komenco, qui tamen esas tre importanta por sua nuna vivo. La memoro esas ligita al cerebro, qua komprenende esas altra en omna vivo; tamen on ofte renkontras infanti en Buddhista landi, precipue en Burma e Japonia, qui dum l'unesma yari di lia vivo parolas pri l'antea vivo, ed on verifikis lia aserti en multa kazi; kande li oldeskas, li kelkope perdas la memoro pri ta eventi. Ed eventas kelkafoye che ni, ke ulu qua unesmafoye venas en certa regiono, havas la ferma konvinkeso, ke lu ja esis en ta loko antee. On explikas anke per ta teorio la remarkinda fakto di simpatio od antipatio inter diversa personi ye unesma vido. Do on ne devus kategorike negar ica teorio; ol esas tre desfacile pruvebla, ma ol esas posibla.
Me restis kelke longe che ta temi, pro ke li esas kelke desfacila por ni, qui esas edukita en tote altra idei, e li esas tre importanta por justa kompreno dil Buddhismo; ma li ne esas necesa por vivar segun olua etikala preskripti. Nam, quale omno en la Buddhismo, on devas adoptar nur to quon on komprenas, e mustas adoptar nulo per kredo.
La etiko (Silam)
La kozo, qua sempre atraktis maxime la personi qui studiis la Buddhismo, esas lua sublima etiko. Sen bezonar deo, qua donas imperi, ol donas precepti qui suficas por omna relati dil vivo e qui vizas nur la bonstando dil aganto e di lua kun-enti. (Ne nur la homi, ma anke l'animali e mem la planti). En la belega versaro, nomizita Dhammapadam, un del santa libri dil Buddhismo, on renkontras bela e kurta defino dil doktrino de etikal vidpunto, quale la supre mencionita verso da Asajji esas del filozofial vidpunto: «Evitar omna malajo, facar lo bona, netigar la propra kordio; to esas la religio di Buddho.»
Ni ja vidis, quale la okopla voyo duktas al skopo. Por la ordinara homi, qui ne volas, o pro lia Karma, lia situeso, ne povas sequar ta voyo en lua singla membri, on havas kin precepti, qui esas obligala por omna homo, qua nomizas su Buddhisto. Quale on vidos, ta precepti ne esas en formo di imperi, pro ke la Buddhisti ne agnoskas deo, qua povas imperar a li; ma ta precepti esas voluntala promisi. Lia texto esas: