La Buddhismo, quale ni ja vidis, demandas ne nur etiko, ma anke savo; ol postulas ke on sequez la doktrino ne pro ke on kredas ye Buddho od irga dogmati, ma ke on esez penetrita dal vereso e general valideso di lua preskripti per propra meditado e reflektado. Ni anke ja vidis, ke la formulo dil dekedu membri, l'origino per dependo, do l'origino dil sufro, havas kom bazo ed unesma membro nesavo. Buddho komparis la Brahmani qui kredis blinde ye lia santa libri, la Veda, a serio de blindi; nek l'unesma vidas, nek la lasta vidas, nek ti inter la du vidas, ma li mustas kredar to quon altri dicas a li. La devo verifikar e ne kredar blinde montras su tre bele per la famoza diskurso a la kalamani. Ultempe kelka habitanti di Kalama venis che Buddho e dicis a lu: «Multa Brahmani ed ermiti venas che ni e li docas diversa doktrini. To genitas dubiti en ni e ni ne savas quon ni devas aceptar.» Lore Buddho respondis: «Esas justa e tre naturala ke dubiti naskas en vi; blinda kredo esas refuzenda. Ne lasez direktar vi segun rumori, ne segun tradicioni, ne segun nura aserti, ne segun tale dicita santa libri, ne segun longe kustumita opinioni ed imaginadi, anke ne segun ke irga santo o sajo dicis lo. Ma se vi ipsa agnoskas: ica kozi esas justa, ica kozi esas nekontestebla, li kontributas a nia feliceso ed a ta di omna entri, lore aceptez li e vivez segun li.» - Kurta tempo ante lua morto Buddho dicis a sua dicipuli: «Kande vi havas irga opiniono, ka lo esas pro ke vi volas honorizar e respektar me, e ke vi facas lo pro veneraco a me?» - «No maestro.» - «Ka to ne esas, pro ke vi ipsa agnoskas ed intelektas ta opiniono?» - «Tala esas maestro.» - Buddho mem deklaris, ke on devas liberigar su del lua doktrino kande on ne plus bezonos ol por atingar la skopo, pro ke on ja atingis ol. Lu komparis la doktrino a rafto, quan on uzas por transvehar fluvio, ma quan on abandonas, kande on atingas l'altra rivo. (Ica parabolo esas partikulare apta e frapanta, pro ke en la Buddhismo on nomas Nirvana l'altra rivo).
En omna lando e religio e precipue en orientala landi la miraklo esas tre prizata. Ma pro ke la Buddhismo postulas meditado e savo, ol komprenende ne fidas a mirakli o taumaturgi; Buddho partikulare interdikatas a sua dicipuli facar tale dicita mirakli, ed un del quar delikti qua havas kom konsequo l'exkluzo ek la frataro esas fanfaronar pri la kapableso facar mirakli. (L'altra tri esas: mortigar, furtar, e vivar nechaste). Ed en granda diskurso lu specale interdiktas a sua dicipuli augurar segun la stando dil steli o predicar segun irga tale dicita indici. Kande ulfoye kelki de lua dicipuli demandis de lu permiso facar miraklo por konvertar certa homi, qui volis vidar miraklo por kredar ye lu, lu respondis: «Eskamotisti povas anke facar tala mirakli; la maxim granda miraklo esas la miraklo dil konverto per konvinkeso.»
Quale ni vidis, Buddho inauguris lua kariero per la vorti: «Apertita esas ad omni la pordego dil nemortiveso; qua havas oreli, venez e askoltez.» En un de lua diskursi lu dicis: «Tri kozi brilas koram la tota mondo, la suno, la luno e mea doktrino.» Esas do tote nekorekta atribuar al Buddhismo irga sekreta doci e nomar li Esotera Buddhismo, quale plura moderna, tale dicita religii e filozofi facas, exemple la teozofiisti. Lo mala esas, ke ta sistemi plajias del Buddhismo kelka signo-vorti, quale Karma e Nirvana, mixas li kun Brahmana, Kristana ed altra idei, precipue mistika ed okulta, e nomizas ta mixuro Buddhismo. La vera Buddhismo esas la kontreajo de mistika, desaprobas la mirakli, esas fondita nur sur la realajo, e refuzas spekular pri lo absoluta ed altra tale dicita unesma kauzi. Ta nejusta publikigaji pri la Buddhismo multe nocis ol en ocidentala landi; dum ke la mistiko e mirakli dil »Esotera Buddhismo» atraktis certa personi, ol repulsis serioza exploreri studiar la vera Buddhismo. L'Angla ciencisto Rhys Davids, forsan la maxim bona konocero dil Buddhismo en l'ocidento, dicis pri famoza libro titulizita «Esotera Buddhismo» (da Sinnett): «La titulo esas tre bela, ma la kontenajo esas nek esotera, nek Buddhismo; ultre ne existas esotera Buddhismo.»
Pro ke Buddho hezitis admisar homini en la frataro, e kande lu cedis al pregi di sua nutro-matro Pajapati e sua amata dicipulo Anando, lu facis rigoroza reguli por li, l'adversi dil Buddhismo reprochas a lu enemikeso al homini. Ma se on konocas la situeso dil homini en lora India (ed anke cadie che la Brahmani), on povas komprenar lua hezito. Fakte on povas citar multa eventi en lua vivo qui montras l'alta estimo, quan lu havis por la homini; e lu ipsa mencioni kelki ek lua femina dicipuli kom inter le maxim bona e le maxim erudita de omna lia dicipuli. ed esas remarkinda, ke en la santa libri dil Buddhismo, kande okaziono prizentas su mencionar homuli e homini kune, on mencionas sempre ici unesme; exemple on dicas senecepte matro e patro, e nulatempe inverse. Anke cadie la sociala stando dil homini en Buddhista landi esas multe plu favorema kam en altra orientala landi. En Burma exemple la homini esas legale egaligita al homuli e havas multa yuri, quin lia fratini en Europa nun deziras atingar.
Ni ja vidis, ke ye la ero di Buddho perfekta toleremeso existis en India pri la publikigo di irga opinioni religioza e filozofiala. Ta toleremeson la Buddhismo konservis til cadie; dum la 2500 yari depos ta tempo ne un sola homo konvertesis per koakto e ne un guto de sango varsesis pro la difuzado dil doktrino. Tamen la Buddhismo esas mision-aganta religio e difuzesis rapide tra la tota Centrala ed Orientala Azia, e dolcigis la mori di sovaja populi quale la Mongoli e Tartari. E mem kande la Buddhismo aceptesis dal potenta imperiestro Asoko cirkume 250 a. K., e divenis quaze statal religio, la principi di toleremeso uzesis, se posibla, kun ankore plu granda libereso, tale ke a ni, kun nia tale dicita kulturo, ol semblas fablatra. Pri to ni havas la maxim certa pruvi per la epigrafi, quin Asoko grabigis sur roki e stona koloni en la tota extenso di lua granda imperio. Me ja parolis pri un de ta koloni, quan lu erektis en la nasko-loko di Buddho. Me citas nun kelki de ta edikti por montrar la karaktero di ta monarko pos lua konverto al Buddhismo: «L'adheranti di omna religii vivez omnube komune e paceme. Omni konfesas su al dominaco, quan on devas exercar sur su ipsa ed al pureso dil kordio. Certe la homi havas diversa opinioni e tendenci. Homo devas prizar sua propra religio e nultempe difamar ta di altri. Nam nur tamaniere lu dolorigas nulu. Existas cirkonstanci, kande on devas mem honorizar la religio di altri.» On devas obediar e respektar la genitori, anke respektar omna vivanta enti, e dicar la verajo. Ti esas la vertui dil Dhammo.» (La religio di Buddho). - «Omnube en mea imperio ed anke en ti di mea vicini me kreis rediala aranjuri pro homi ed animali. Anke medicinala plantin por homi ed animali me plantacigis, ube li ne ja existis. Sur la chosei me plantacigis arbori ed exkavigis putei por homi ed animali.» - «Mea oficisti devas impedar neyusta enkarcerigi e punisi, eskartar obstakli, helpar la povri e precipue homi qui havas granda familii, qui esas evoza.» - «Ofical aferi tro tardigesas. Nun me imperas, ke ye omna kloko ed en omna loko la oficisti devas raportar a me, ka me manjas, o dormas od esas en la haremo, en mea dormo-chambro, vehilo o gardeno. Pro ke me devas laborar kontinue por la bonstando di omni, e la radiko di to esas esforco e rapida aranjo di la aferi. Ed irga esforci quin me facas, esas por la skopo quitigar mea debo ad omna vivanta enti, por ke li divenez felica; nam omna homi esas mea filii.» - «La futura generacioni memorez, ke konquesto per fairo ed espado ne meritas la nomo konquesto, pro ke ol kontenas nur trublo e sovajeso. La futrua generacioni savez, ke existas konquesti nur en la triumfo dil yusteso.» - «Ye la komenco di mea regno me militis kontre la Kalingani e vinkis li. To eventis ante ke me adoptis la lego di yusteso di Buddho. Dum ta milito multa centmili de homo mortigesis, altri vundesis e tranesis a kapteso. Ma pos la adopto di ta lego di yusteso me tre repentis ta milito, pro ke milito adportas kalamitati al populo, morto, violaco, separo di parenti ed amiki, ed altra mizeri. Pro to me repentas ta milito tante, ke mem se ulu ofensus me, me tolerus to, se esus posibla. Pro ke me deziras, ke omnu havez sekureso, su-dominaco, paco e joyo.» - Quankam me povus citar ankore multa simil edikti, me opinionas ke le supre mencionita suficas por montrar la spirito dil Buddhismo e l'efekto, quan ta doktrino havas; «per lia frukti vi devas judikar li.» Ed omno to plus kam 200 yari ante Kristo! Semblas ke kelki di ta kondut-reguli povas ankore servar a ni kom normo, e la remarki pri milito esas specale oportuna.