Ня так даўно Стэфан Хвiн параўнаў сваю працу над «Ганэманам», раманам, якi рэканструюе сьвет германа-славянскага Гданьску, з працай палеантоляга. Падобнае параўнаньне можна ўжыць i ў адносiнах да шмат якiх творцаў культуры, якiя працуюць цяпер у Памор’i, Вармii, Мазурах, Сылезii, Лемкаўшчыне, Падляшшы, Сувальшчыне... Такая цяпер наша доля, людзей, якiя знаходзяцца ўжо ня толькi ў цесных каморках нацыянальнай дзяржавы, але таксама на аскепках зьнiклай цывiлiзацыi. Шукаючы ўласнага месца i самiх сябе, мы схiляемся над кожнай дробязьзю, адчуваем пашану да старых прадметаў, уважлiва намацваем сьляды мiнуўшчыны. I ўсё гэта ў надзеi на адкрыцьцё парадыгмы, якой мы не атрымалi ў спадчыну, але якая ёсьць гiероглiфам гэтай зямлi. Таму гаворка ня йдзе аб вяртаньнi да мiнуўшчыны, прынамсi, ня толькi аб гэтым. Гэта не пытаньне рэсантымэнту i настальгii, характэрных для старэйшых пакаленьняў. Расшыфраваньне гэтай парадыгмы патрэбна для жыцьця цяпер, паколькi ў ёй схаваны ключ да не аднога скарбу, да брамаў гораду i рэгiёну, да этасу людзей, якiя тут жывуць. Сёньня ўжо ня так важна высьвятленьне таго, чаму брамы былi замкнёныя i хто ў гэтым вiнаваты. Больш важна адшукаць да iх ключ. Безь яго мы будзем, як i дагэтуль, бяздомнымi, або хутчэй жыць у правiнцыi, на ўскарайках i пэрыфэрыях, перакананыя, што там наша карэньне, у гэтых субкультурах, гетах, у асобных мiкрараёнах, у якiх мы пабудавалi стадыёны. Там можна быць палякам, немцам, летувiсам... Гэтаму мы навучылiся зусiм няблага. Аднак дагэтуль мы ня можам стаць грамадзянамi цэнтру. Гэта азначае, што мы ня ў стане суiснаваць з сабой iнакш, як на стадыёне. Гэта асаблiва выяўна вiдаць з пэрспэктывы паўзьмежжа. Тут асаблiва цяжка жыць з запячатаным гiероглiфам уласнага месца. Штохвiлiны даходзiць да сутычак, не стае кампэтэнцыi ў супольным вырашэньнi праблем, спробы дыялёгу канчаюцца маналёгамi, у адкрытых людзей павялiчваецца колькасьць ворагаў, нарастае падазронасьць да тых, хто першы працягвае руку да згоды. I ўсё гэта незразумела чаму дзеецца, неяк так мiжвольна, пад узьдзеяньнем сiлы iнэрцыi. Бо нiхто гэтага ня хоча i, прынамсi, няшмат тых, хто мае ў гэтым свой iнтарэс. Невядома, аднак, як сабе з гэтым даць рады. Нават тыя, хто мае найлепшыя iнтэнцыi, хто перакананы ў сваёй добрай волi ня толькi да сваiх, урэшце апыняюцца ў тупiку з цэлым стосам праблем i — ня могучы iсьцi далей — пачынаюць падавацца назад, разгубленыя i бездапаможныя.
Верасень 1995 году быў пэрыядам чарговага напружаньня ў Сэйнах. Арганiзацыi летувiсаў у Польшчы напiсалi скаргi бiскупу Зембу (да ведама Ватыкану, кардынала Глемпа, Епiскапату Летувы i г.д.) на касьцельную гiерархiю, якая адмаўляе iм у набажэнствах на роднай мове. Яны абвiнавачвалi, асаблiва дэкана сэйненскай парафii, у «сьвядомых дзеяньнях, якiя шкодзяць захаваньню пачуцьця нацыянальнай тоеснасьцi». Навiдавоку быў факт, што ў некалькiх касьцёлах, у якiх дагэтуль адбывалiся iмшы на летувiскай мове (напр., у Сэйнах, Жагарах, Смалянах, Сувалках), у гэты пэрыяд iх перасталi адпраўляць. Прычынай была адсутнасьць ксяндза-летувiса або такога, якi б ведаў летувiскую мову. Можа, касьцельная гiерархiя дзейнiчала надта млява, недаацэньваючы вагi праблемы для летувiсаў. Можа, цяжка было знайсьцi сьвятара пасьля таго здарэньня, калі парафiяне з Пуньску холадна разьвiталiся са сваiм пробашчам, ксяндзом Дзярмейкам, не пускаючы яго ў свае дамы, калi ён iшоў з калядой. За гэтым усiм, безумоўна, крыюцца доўгiя гiсторыi падзеяў, якiя папярэднiчалi факту. Я ня буду iх цяпер прыгадваць. Цяпер важна тое, што пасьля гэтага лiста ксёндз Казiмеж Гацкi, дэкан сэйненскай парафii, страцiў цярпеньне. «Przegі№d Sejneсski» апублiкаваў яго поўнае жалю i крыўды выступленьне, вельмi агрэсiўнае да летувiсаў. Яму адказаў Бранiслаў Макоўскi, старшыня рады Супольнасцi летувiсаў у Польшчы, не ўздымаючы, аднак, палемiкi, абмяжоўваючыся агульнымi сьцьвярджэньнямi накшталт: «Мы, сьвядомыя сваiх правоў i абавязкаў у Царкве i дзяржаве...». У абодвух выступленьнях цяжка было ўбачыць хаця б далiкатную iнтэнцыю завязаць дыялёг, моманту сумневу ўва ўласных меркаваньнях, крытыкi, скiраванай да ўласнага асяродзьдзя.
У вачах ксяндза-дэкана Макоўскi быў нацыяналiстам, адным з тых крыклiвых дзеячоў, якiя толькi абцяжарваюць жыцьцё нармальным людзям. У вачах старшынi ксёндз быў ворагам летувiсаў, адсталым цемрашалам, зь якiм ня варта нават уздымаць палемiку. Ксёндз Казiмеж Гацкi зусiм нядаўна прыбыў у Сэйны з найлепшымi намерамі, поўны добрай волi да летувiсаў, уважаючы сябе за iх сябра. Ён лічыць сябе за вельмi талерантную асобу i мае ў гэтым сто працэнтаў упэўненасьцi. Старшыня Бранiслаў Макоўскi, якi зьяўляецца таксама вядомым гiсторыкам, аўтарам кнiгi «Летувiсы ў Польшчы», таксама ня мае благiх iнтэнцыяў да палякаў. Ён лiчыць сябе абароньнiкам уцiсканай меншынi ў Польшчы i асобай вельмi талерантнай, у чым таксама мае сто працэнтаў упэўненасьцi. Абодва карыстаюцца павагай многiх людзей, а iх мысьленьне i дзейнасьць нiчым асаблiва ня розьняцца ад нашага. Толькi калi яны сустрэлiся на прасьцягу паўзьмежжа, памiж iмi ўзьнiкла спрэчка, рахунак якой уяўляецца наступным чынам: талеранцыя i 100% рацыі плюс талеранцыя i 100% рацыi раўняецца адсутнасьцi талеранцыi i канфлiкту рацыяў.
Вось прыклад спрэчкi, адной з тых, якiя на паўзьмежжах мы перажываем несупынна i зь якiмi мы ня ў стане даць рады. Не адчуваецца нястачы добрых iнтэнцыяў. Я ўпэўнены, што пры арганiзацыi заплянаванай на чэрвень гэтага году сустрэчы творцаў польскай i летувiскай культуры, мэтай якой ёсьць чарговая спроба зблiжэньня палякаў i летувiсаў, супрацоўнiчаць будуць як ксёндз Гацкi, так i старшыня Макоўскi. Як ужо сёньня вядома, ксёндз будзе гаспадаром канцэрту летувiскай арганнай музыкi ў сэйненскай базылiцы, а старшыня, якi прыедзе ўдзельнiчаць у самой сустрэчы, сёньня служыць сваiмi ведамi i кантактамi арганiзатарам з агульнапольскага клюбу паклоньнiкаў Летувы. Такiм чынам, як i шмат хто з нас, яны заангажаваны ў справу, якую мы лiчым слушнай i патрэбнай. Але чаму тады нам ня ўсё ўдаецца? Безумоўна, выпадае шмат гаварыць аб пэўным недахопе кампэтэнцыi. Можна спрабаваць гэта зьмянiць, арганiзуючы рознага роду сустрэчы i трэнiнгi, вучачыся мэтадам вырашэньня канфлiктаў i адкрытага дыялёгу. Можна стварыць спэцыяльныя арганiзацыi, запрасiць паўнамоцных прадстаўнiкоў уладаў, царквы i мяншыняў, вельмi паважаных радаў i iншых iнстытуцыяў. Можна выпрацоўваць i ўдасканальваць права з думкай аб мяншынях, аб слабейшых, аб талеранцыi. Усё гэта, безумоўна, будзе неабходным i карысным, выявiць занядбанасьць i прабелы, якiя ўжо даўно трэба было прадухiлiць. I на гэтым усё, больш нiчога. Гіероглiф паўзьмежжа i надалей застанецца нерасшыфраваным. Талеранцыя? Лешак Калакоўскi ў сваёй гутарцы аб талеранцыi на польскiм тэлебачаньнi пераконваў, што яе асноўным гарантам права не зьяўляецца. Закон або пастанова аб талеранцыi могуць шмат дапамагчы, але гэта яшчэ не абяцае таго, што грамадзтва гэтай дзяржавы будзе талерантным. «Паўтараю, — гаварыў Калакоўскi, — талеранцыя ў меншай ступенi забясьпечваецца правам, а ў большай умацаваньнем талерантных узвычаеньняў». Ну што ж, думаць аб сабе як аб чалавеку талерантным — а хто ж з нас думае iнакш — гэта адно, а наша талеранцыя ў сытуацыi выпрабаваньня, гэта другое. Доўгiя гады я стараўся адшукаць у голасе Іншага нейкай веды аб талерантным чалавеку, але нiколi не атрымлiваў пазытыўнага адказу, якiм бы падкрэсьлiвалася iснаваньне нейкiх рысаў, якiмi можна авалодаць i тым самым стаць талерантным. Можа, гэта дзiўна, але ўсё паказвала на тое, што гаворка iдзе хутчэй аб выбаўленьнi ад нечага, аб сьцiшэньнi... Сёньня я думаю аб талерантным чалавеку як аб такiм, хто не давярае свайму перакананьню аб уласнай талеранцыi, не дае ўмацаваць сябе ў гэтым меркаваньнi i несупынна паддае яго сумневу.
4.
З часу той вечаровай размовы зь Вiктарам Вiнiкайцiсам мне не давала спакою думка, што ён жыхар таго прасьцягу, да якога я ня маю доступу. У гэтым я зайздросьцiў яму. Калi хацеў, ён мог таксама знаходзiцца ў маiм сьвеце, браму якога ён пераступаў бязь цяжкасьцi. Зрэшты, ён ведаў гэты сьвет наскрозь i ўмеў у iм спраўна перамяшчацца. Мы шмат разоў размаўлялi аб гiстарычных працэсах, якія i дагэтуль ідуць на паўзьмежжы. Ён часам прыходзiў у нашу кнiгараньку ў «Белай сынагозе», каб купiць кнiгi Ласоўскага, Макоўскага, Грэймаса, Жукаса i iншых. Мне iмпанавалi яго гiстарычныя веды. Ён ведаў вытокi напружаньняў, а таксама ў якой форме яны назiраюцца сёньня. Ён трапна прадбачыў праблемы, якiя ўзьнiкаюць у новага прыхадня, якi ўступае ў зону паўзьмежжа. Ты мусiш вытрымаць у сытуацыi памiж молатам i кавадлам, нават калi табе дадзела лiчыцца не-сваiм. Застанься ня-свой i не мяркуй наiўна, што табе ўдасца замiрыць молат з кавадлам. Шукай хутчэй для сябе трэцяга шляху, а ён праходзiць заўсёды блiжэй да чалавека, чымся да супольнасьцi. Пасьля пэўнага часу можа аказацца, што ты не адзiн. Памятай, што гэта не Варшава, дзе часам, каб вырашыць нейкую праблему, трэба ўзрушаць грамадзкую думку, арганiзоўваць пратэст або дэманстрацыю, праводзiць акцыю ў сродках масавай iнфармацыi. На паўзьмежжы ты такiм чынам распалiш пажар, якi цяжка будзе пагасiць. Тут лепей не датыкацца да жывой раны. Калi ты хочаш патрапiць у мэту, да якой iмкнешся, не глядзi нiколi наўпрост, а заўсёды трохi вышэй цi нiжэй, трошкi збоку.