— Нягледзячы на гэта я, аднак, хацеў бы Вашу нешта пасуліць. Значыцца, цяпер палудзень, а пасьля, пасьля…
Вось жа здарылася гэта ў Грацы, у часе, калі частка жыхароў цешылася з прыгоды адкрыцьця музэю Арнольда Шварцнэгера, а частка перажывала, што падчас адбыванага тут Экумэнічнага Кангрэсу ў чарговы раз быў збаёданы шанец сустрэчы духовых кіраўнікоў каталіцкай і праваслаўнай царквы. Мой сумоўнік працягваў свае разважаньні аб пэўным палемічным што да Паралельнай Акцыі прадпрыемстве, якое ён назваў Сярэднеэўрапейскай Акцыяй. Гэта павінен быць супрацьлежны полюс да размавітых самітаў, сустрэчаў на высокім узроўні, стварэньня высокіх камісіяў і ўнівэрсальных канцэпцыяў. Яны маюць сваё значэньне, але далёка не дастатковае. Цяжка не згадзіцца з тымі, хто мяркуе, што ідэя Сярэдняй Эўропы ёсьць утопіяй, калі бачыць у ёй магчымасьць стварэньня нейкай супольнай палітычна-эканамічна-культурнай структуры ў гэтым рэгіёне. Усялякія наднацыянальныя ініцыятывы тут слабыя і трацяць значэньне ў прыраўнаньні з падобнымі эўрапейскімі ініцыятывамі. Дужа нерэалістычнымі падаюцца намаганьні прышчапіць згары супольную ідэю пэўнага груду інтэлектуалаў, якая б была прынятая рознымі гаспадарствамі і нацыямі. Аднак усё гэта не перакрэсьлівае яшчэ самой справы Сярэдняй Эўропы, а адно паказвае, чым яна ня можа стаць, калі яна ня хоча застацца ў сфэры лятункаў, якім ніколі не наканавана зрэалізавацца. Сярэднеэўрапейская Акцыя — гэта крэацыя, а не рэстаўрацыя, гэта не хаўрусы гаспадарстваў і стратэгіі ўрадаў, а штодзённае супрацавенства паміж грамадзянамі, местамі і рэгіёнамі; гэта купцы, што таруюць новыя шляхі, і прадпрымальнікі, што прыцягваюць супольныя інвэстыцыі; гэта адкрытыя для суседзтва ўнівэрсытэты, выдавецтвы і сродкі масавае інфармацыі; гэта інтэркультурнае ўзаемадзеяньне, школьныя праграмы з інтэграцыйным характарам, моладзевыя лягеры, дыскусійныя клюбы, вандроўкі, моўныя курсы і спартовыя спадужніцтвы. Вельмі не стае гэткай пабудовы на самым нізе, арганічнай, цёплай дзеля міжнародных кантактаў і адначасна сьмелай у сваіх амбіцыях і размаху. Гэта праца як пры складаньні мазаікі, падчас чаго не паслугуюцца вялікімі плошчамі, а малымі шкельцамі цярпліва дапасоўваюць іх да сябе. Так узьнікае разнародная цэласьць.
Нядаўна з прыгоды падрыхтаванага прэзыдэнтамі польска-ўкраінскага паяднаньня ў тэлевізійную перадачу «W centrum uwagi» былі запрошаныя тры госьці — першы рэпрэзэнтаваў серадовішчы польскіх вэтэранаў і патрабаваў сатысфакцыяў за выгубленьне польскае люднасьці на Валыні; другі прэзэнтаваў украінскую меншыню ў Польшчы і патрабаваў сатысфакцыяў за акцыю «Вісла». Паколькі падрыхтаваны дакумэнт павінен быў узяць у разьлік іхныя жаданьні, абодва спадары выглядалі на задаволеных. Добры настрой размовы папсаваў, адылі, трэці з гасьцёў, які заміж таго каб суладна падкрэсьліць некалькігадовую працу, укладзеную ў падрыхтаваньне гэтага дакумэнту, ні стуль ні сьсюль выразіў перасьцярогу, што гэтае паяднаньне застанецца толькі на паперы, што насамрэч мы два апошнія гады так і праспалі, робячы вельмі няшмат, што дагэтуль не распрацаваныя і ня выдадзеныя адпаведныя школьныя падручнікі, што няшмат зроблена для польска-ўкраінскага паяднаньня на ўзроўні рэгіянальных супольнасьцяў і г.д. Прэзыдэнты падпісалі гэты дакумэнт, а адразу пасьля ў Перамышлі была зроблена спроба заблякаваць арганізацыю фэстывалю ўкраінскае культуры, у Львове былі ўгнюшаныя могілкі «Orl№t Lwowskich», у Кіеве быў збэшчаны польскі сьцяг разам зь іншымі сьцягамі суседніх краін, у Лешні зьнішчаны памятны знак, прысьвечаны ахвярам акцыі «Вісла»… Гэтым трэцім госьцем у тэлевізійнай студыі быў Багдан Скарадзіньскі. Я памеркаваў, што ягоная пазыцыя ў ісьце выражае дух Сярэднеэўрапейскай Акцыі. Гэткая акцыя ў сваёй аснове ёсьць нечым іншым, чымся ўдзел у справах, што йдуць пратараваным шляхам і бальшынёй успрымаюцца як нешта відавочнае. Людзі, што бяруць у ёй удзел, не згаджаюцца зь існай візіяй сьвету, яны нецярплівыя і збунтаваныя, яны нястомна перапраўляюцца да другога, ня ведамага яшчэ берагу. І такім чынам вяртаюцца да сябе.
Вось жа, слухаючы аповед майго сумоўніка, я пачаў дапаўняць яго сваімі собскімі дасьведчаньнямі і роздумамі. Я ўсьвядоміў для сябе, што ўзглядна лёгка стацца ў іх эўрапейцам: школа дае веду аб заходнеэўрапейскай гісторыі і культуры, можна бязь цяжкасьці навучыцца ангельскае ці нямецкае мовы, у кнігарні ёсьць кнігі Ўартана ці Эка, а да таго ж няма жаднае спапярэдлівасьці. Значна цяжэй, аднак, быць сярэднеэўрапейцам у Сэйнах і ўзнаямляцца, напрыклад, із сваімі сужыхарамі і найбліжшымі суседзямі летувісамі: у школе можна няшмат даведацца аб іхнай гісторыі, а аб культуры і наагул нічога, мовы ня вучаць як у школе, так і на курсах, у кнігарні няма кніг Баранаўскаса ці Венцловы, а да гэтага ўсяго дадаюцца яшчэ крыўды і спапярэдлівасьці. Ініцыюючы Сярэднеэўрапейскую Акцыю, трэба зьвярнуцца да ўзбочнага шляху, супоўна яшчэ не пратараванага. Ці рэальна гэта? Гэта пытаньне пра магчымасьць узьнікненьня Сярэдняй Эўропы.
Стары з Грацу на мае непакоі адказаў чарговай цытатай із скарбніцы мудрасьці Цэканіі: «Калі існуе вычуцьцё сапраўднасьці, мусіць існаваць і вычуцьцё магчымасьці». На разьвітаньне — адчуваючы патрэбу выказаць словы спадзеву на паўторны шлях — дакінуў яшчэ: «Пачуцьцё магчымае сапраўднасьці належыць стаўляць вышэй за пачуцьцё сапраўдных магчымасьцяў».
Тэкст перакладзены паводле аўтарскага рукапісу.
Валянцiн АКУДОВIЧ: Спадар Кшыштаф, калi Вы ня супраць, мы хацелi б распачаць гаворку з Вашай бiяграфii. Калi ласка, колькі словаў пра сябе.
Кшыштаф ЧЫЖЭЎСКI: Я нарадзiўся праездам у Варшаве падчас шляху маiх бацькоў з Усходу на Захад. Гэта быў 1958 год. Маленства я правёў у невялiкiм мястэчку ў Вялiкай Польшчы, але ў школу пайшоў ужо ў Познанi. У тамашнiм унiвэрсытэце iмя Адама Мiцкевiча я атрымаў дыплём магiстра польскай фiлялёгii. Мая магістарская праца мела назву «Кнiга шляху Чэслава Мiлаша». Ужо тады мяне захапляў чалавек вандроўны, homo viator, якi ў пошуках таямнiцы падарожнiчае ў глыб сьвету і ў глыб самога сябе адначасна. Абаранiць працу пра Мiлаша, якi быў забароненым пiсьменьнiкам, тады было нялёгка, але ў нашым унiвэрсытэце, дзе адным з маiх выкладчыкаў быў Станiслаў Бараньчак, панавала адносна лiбэральная атмасфэра. Я быў заангажаваны ў дзейнасьць студэнцкай апазыцыі, арганiзацыю «лётаючага ўнiвэрсытэту», падпольны выдавецкi рух (у тым лiку выдаў том вершаў Мiлаша з уласным уступам). Ужо пазьней, калi было абвешчана ваеннае становiшча, я разам з Рафалам Групiньскiм заснаваў падпольны часопiс «Час культуры», якi сёньня зьяўляецца адным з найважнейшых культурных часопiсаў у Польшчы.
Аднак падчас навучаньня ўва ўнiвэрсытэце я бываў у Познанi адно спарадычна. Мяне поўнiцай захапiў тады тэатар, у прыватнасьці адмысловае «антрапалягiчнае вандраваньне». Яшчэ ў часе вучобы ў гiмназii я быў моцна зьвязаны з дэкляматарскiм рухам i аматарскiм тэатрам. Тады гэта было прыўкраснае асяродзьдзе чулых, незалежных i шукаючых людзей, якiя на працягу году сустракалiся ў розных месцах Польшчы, каб дэклямаваць або пяяць паэзiю, прэзэнтаваць манадрамы або тэатральныя спэктаклi. Як гадунец гэтага руху, пасьля першага году навучаньня ўва ўнiвэрсытэце я трапiў у мясцовасьць Гардзянiцэ пад Люблiнам, дзе якраз i стваралася новая тэатральная група... Я застаўся там на шэсьць гадоў. З тэатрам «Гардзянiцэ» я аб’ехаў усю Эўропу, ад Ляпляндыi да Сыцылii, але — што нашмат важней — я пабываў i ў сёлах усходняга i паўднёвага ўзьмежжа Польшчы, пазнаёмiўся зь летувiскай, беларускай, жыдоўскай, цыганскай культурай... адным словам, са сьветам, аб якiм, гадуючыся ў Познанi, я ня меў найменшага панятку. Наш спэктакль «Варажба», заснаваны на «Дзядох» Мiцкевiча, нарадзiўся падчас выправаў у сёлы, разьмешчаныя непадалёк ад Крушынян пры беларускай мяжы, на гару Грабарку, у Вершалiн i г.д.
У канцы 1983 году я вярнуўся ў Познань, дзе выкладаў (у тым лiку гiсторыю культуры i эстэтыку) у Вышэйшай мастацкай школе. Адначасна ў Доме культуры я з групай прыяцеляў з Познанi, Люблiна i Чарнай Дамбруўкi, што Кашубшчыне, выступiў iнiцыятарам культурнай i тэатральнай працы. Неўзабаве з гэтага асяродзьдзя вылучыўся калектыў людзей, зь якiм я прыняў рашэньне аб пераезьдзе ў Сэйны, мястэчка пры польска-летувiскай мяжы, дзе мы стварылі сьпярша Фонд «Паўзьмежжа» (1990 год), а пазьней ваяводзкі Цэнтар «Паўзьмежжа — мастацтваў, культур, нацыяў» (1991 год). Я i дагэтуль кiрую гэтымi ўстановамi, якiя ўсё шырэй ажыцьцяўляюць культурную, дасьледнiцкую i адукацыйную дзейнасьць у паўзьмежжах Сярэдне-Ўсходняй Эўропы. Адначасна я зьяўляюся галоўным рэдактарам часопiсу «Краснагруда», чытаю цыклiчныя або аднаразовыя лекцыi ў розных вучэльнях Польшчы i за мяжой, напрыклад, год таму ў Вiленскiм унiвэрсытэце я правёў лекцыю аб спадчыне Вялiкага Княства Лiтоўскага.