6 чэрвеня 2000 меў лекцыю «Грац і Сярэдняя Эўропа» ў Аўстрыйскім інстытуце ў Варшаве.
23 жніўня — 4 верасьня 2000 году наведваў Казахстан і Кіргістан.
21 верасьня 2000 году разам з жонкай прысутнічаў у Парыжы пры паховінах Ежага Гедройца.
Сакрат Яновiч*
Iснуе правiла, што быць нацыянальнай мяншыняй азначае выбар горшай долi. Гэтае цьверджаньне датычыць перадусiм мабiльных iндывiдаў, якiя нечым вылучаюцца. А ў рэгiянальным, грамадзкім вымеры гэтая заўвага нярэдка бывае беспрадметнай, паколькi яна не выходзiць за межы звычайнай — таксама нярадаснай — канстатацыi, якая тычыцца арэалу, заселенага мяншыняй, зазвычай пэрыфэрыйнага ў дзяржаве i выяўна адсталага эканамiчна i культурна. Згэтуль узьнiкае выразьлiвы клопат з фармаваньнем элiт, якiя, натуральна, імкнуцца ў цэнтры краiны. Радыюс дзеяньня падобнай зьявы назiраецца i ў глябальным маштабе, вядомы пад скарочанай назвай дрэнажу мазгоў, напрыклад, пэўная правiнцыйнасьць Канады, ня кажучы ўжо аб Мэксыцы, у дачыненьнi да Злучаных Штатаў.
Нацыянальная мяншыня, калi яе агортваюць эманцыпацыйныя тэндэнцыi — агульнавядомыя пад назвай адраджэньня — немiнуча выпрацоўвае ў сабе псыхалягiчны абарончы iмунiтэт (да яго пасуе сацыялягiчнае паймо, вобразна сфармуляванае як псыхалёгiя абложанай цьвярдынi). Памкненьнi да ўласнага разьвiцьця заўсёды прыводзяць у рух законы дзеяньня й супрацьдзеяньня. Аднак, каб гэтае абуджэньне ўзьнiкла, павiнна паўстаць пэўная прынцыповая перадумова — збольшага значэнны матэрыяльны патэнцыял, якi валодае нейкай, не заблякаванай у сваёй дынамiцы iнфраструктурай. У адваротным выпадку, замiж iмкнёнасьцi да паглыбленай укарэненасьцi й росквiту, адбываецца зыход насельнiцтва на тэрыторыю, што лёгка ўбiрае ў сябе рабочую сiлу, а таксама ў індустрыйныя раёны. Гэта дае вядомы эфэкт стыхiйнай эмiграцыi, якая поўнiцай вычэрпвае людзкiя рэсурсы на дадзеным прасьцягу, ператвараючы яго ў мёртвыя эканамiчныя пустынi. На прыкладзе Польшчы мы бачым гэта ў зоне яе ўсходняга ўзьмежжа, што сягае ад Карпатаў i да паўночнага ўскрайку Аўгустоўскай Пушчы i якое атрымала зьдзеклiвую назву Ўсходняй Сьцяны. Калi шукаць ранейшыя заходнеэўрапейскiя аналёгii, то можна правесьцi паралель з францускай Брэтонiяй, Iрляндыяй, гiшпанскай Галiсіяй.
Я валодаю разуменьнем таго, што ёсьць нацыянальныя мяншынi, якiя iснуюць выключна ў дыяспары, зазвычай гарадзкой або ўрбанiстычнай. Калi яны не выкрышталiзоўваюць сваiх «удзельных» гетаў, што выконваюць функцыю этнiчнай тэрыторыi, адбываецца iх досыць хуткае зьнiкненьне, калi, зразумела, яны не падтрымваюцца прытокам сьвежай iмiграцыйнай крывi (vide: польскае Яцкова ў Чыкага або нью-ёрскiя гiшпанамоўныя кварталы). Таму я прашу разглядаць мае разважаньнi не ў кантэксьце мяншыняў наагул, а тых, якiя валодаюць сваёй спаконвечнай «малой радзiмай», вылучаючыся ў больш цi менш вiдавочны рэгiён з комплексам спэцыфiчных праблем ва ўсiх сфэрах жыцьця. Такой асаблiвасьцю, у гэтым выпадку беларускай, зьяўляецца Беласточчына — за выняткам яе заходняга шэрагу гмiнаў як ускрайку ўсходняй Мазовii — i ў пэўнай ступенi сам Беласток, горад зь пераважна польскай дамiнантай, хворы на «комплекс Парыжу», г.зн. якi несупынна паглынае ваколiцы (ужо цяпер у iм жыве больш як палавiна жыхароў ваяводзтва).
Стабiльная нацыянальная мяншыня, а гэткай лiчыцца i беларуская, паралельна з засваеньнем польскiх i сусветных вартасьцяў выпрацоўвае свае формы культуры. У вынiку гэтага яны паступова ўлучаюцца ў сукупнасьць атрыбутаў, што характарызуюць кожную сфармаваную нацыянальнасьць. Зь бяздоньня фальклёру i цывiлiзацыйнага адасабленьня найперш зьяўляецца лiтаратурная творчасьць, у другой або трэцяй генэрацыi аўтараў фiксуючыся ўжо на ўзроўнi прафэсiйнасьцi, дасягаючы паступова агульнаэўрапейскага кантэксту. Амаль адначасова вылучаюцца iншыя прыгожыя мастацтвы, напачатку жывапiс i графiка (напр. Лёнiк Тарасэвiч з?пад Беластоку, у дадзены момант iмя зь мiжнародным рэнамэ). Найцяжэй бывае з тэатрам, паколькi яго немагчыма разьвiваць у адрыве ад собскай публiкi; яго надзвычай абумоўлiвае адначасна ступень распаўсюджаньня высокай культуры ў самой нацыi. Напрыканцы голас атрымлiваюць навуковыя, тэхнiчныя таленты, якiя ствараюць арганiзацыйныя нацыянальныя структуры, хутчэй не ў акадэмiчным значэньнi, а ў спалучэньнi зь бiзнэсам. У фiнале гэнага дасьпяваньня да суб’ектыўнасьцi вылучаецца кiраўнiчая праслойка i прафэсiйныя палiтыкi. Канец пабудовы пiрамiды.
Беларуская нацыянальная мяншыня ў сёньняшняй Польшчы дарасла да гэтага. Аднак яе пiсьменьнiкi яшчэ доўга ня змогуць дазволiць сабе своеасаблiвы шык быць сьвятарамі слова. Хочучы таго цi не, яны наўпрост падштурхоўваюцца адрасатамi сваёй творчасьцi зьдзяйсьняць ролю лiдэраў нацыянальнасьцi, быць сумленьнем нацыi. Гэны маральны тэрор прымушае да этычнага цэлiбату, прынамсi вонкавага. Фанатызм дабрачыннасьцi, нейкай іконнай акуратнасьці, зразумела, дэфармуе талент, абмяжоўвае або дэгенэруе. Цьвярдыня беларусаў ў абкружэньнi палякаў накiдвае iндывiдуальнасьцi самадысцыплiну ў iмя адкрыта неартыкуляванага заклiку: «Не дамо сябе спалянiзаваць!» Гэта вельмi зразумелая пазыцыя i для iншых нацыянальных мяншыняў Эўропы, мяркуючы з уражаньняў, якiя я атрымаў падчас адной з сустрэч ПЭН-клюбу, адбытай на гэтую тэму некалькi гадоў таму у славінскім Блэдзе.
Праблему маргiнальнасьцi чытацкага рынку для пiсьменьнiка зь мяншынi на пэрыфэрыi краiны, натуральна, вырашаюць выдавецтвы адпаведнай дзяржавы за суседняй мяжой. У сытуацыi беларускага творцы i гэта не прыносiць належнага задавальненьня з прычыны блiзу поўнага выдаленьня з штодзённага жыцьця нашай роднай мовы падчас iмпэрскага камунiзму. Нават генiяльна добрая беларуская кнiга не разыходзiцца iмгненна ў Беларусi; дакладна тое ж будзе i з сэнсацыйным дэтэктывам. Бо гэтая мова ў грамадзкiм успрыманьнi перажыла адчужэньне. Патрэбны гады i пакаленьнi, а таксама агромнiстыя намаганьнi ў дзяржаўным маштабе, каб вярнуць ёй паўсюдную прысутнасьць. У адрозьненьне ад драмы кельцкага слова ў Iрляндыi цi Ўэльсе, беларушчыну можна рэсацыялiзаваць, паколькi яна была выцесьнена роднаснай i блiзказначнай мовай і ў пераважнай частцы яна зразумелая нават для прыроджаных расiйцаў.
Беларускi пiсьменьнiк у пасьляваеннай Польшчы, як правiла, — асоба з вышэйшай адукацыяй, не заўсёды гуманiтарнай. У лiтаратурных традыцыях гэтай нацыi, асаблiва ў першыя дзесяцiгодзьдзi нашага стагодзьдзя, мы назiраем, амаль без выключэньняў, вялiкiх самавукаў, якiя ўласным высiлкам набывалi неабходныя веды ў гэтай галiне. Сярод плеяды Маладой Беларусi i пазьней цяжка згадаць кагосьцi з унiвэрсытэцкiм дыплёмам. Нiзкi адукацыйны ўзровень i недастатковая iнтэлектуальная самасьвядомасьць нэгатыўна ўплывалi на якасьць твораў, нягледзячы на высокую iнтэнсіўнасьць таленту. Вядучыя паэты беластоцкай «Белавежы» не былі вымушаны самі змагацца з падобнымi заганамi i ахвотна дапамагалi сваiм слабасiльным калегам па пяры, якiя ледзь атрымалi сярэднюю адукацыю (такiх дагэтуль налiчваецца каля ста). Праблема палягала ў нечым iншым: цi асуджаны аўтар на родную мову? Некаторыя пайшлi ў польшчыну, мяркуючы, што тым самым пазьбягаюць прыкрага ім цяжару нейкай мiсii, якая расьцярушвае сiлы на пазалiтаратурныя справы, i таму неабавязковая для дасягненьня майстэрства. Счэзьлi, як сiвая ноч; нiхто зь iх ня вызначыўся ў лiтаратуры (хаця напачатку вялiкiя надзеi падавалi палякам Аляксей Казьбярук, Эдвард Ярашэвiч, Мiкалай Самойлiк).
Цiкавячыся эўрапейскай лiтаратурай, я зьвярнуў увагу на знамянальную для мяне дэталь: адсутнасьць у ёй заклiкаў да любосьцi да роднага слова; ня знойдзеш там, на Захадзе, фразаў, як маё: «Табе толькi, слова беларускае, кланяюся i веру. Божа мой! Ты мая рэлiгiя!». Паэту, якi пiша па-француску або па-ангельску, гэта падасца троху двухсэнсоўным, ня з гэтых часоў. Напэўна, доўга яму давядзецца тлумачыць, чаму кожны ў нас пачынае свой шлях у паэзiю абавязкова з дэклярацыi ў вершаванай форме аб сваёй бязьмежнай любосьцi да роднай мовы, заклiнаньняў аб якiх-любя ахвярах, каб баранiць яе да апошняга ўздыху, канчаючы i вось такой пагрозай, узятай з твору Юркi Трачука: «I прыйдзе велікан Белай Русi, I як здраднiкаў задушыць!»
Разьвязаўшы моўнае пытаньне на карысьць меншынi, новасьпечаны адэпт прыгожай пiсьменнасьцi адразу сутыкнецца зь неадчувальнымi раней дылемамi, зь якiмi ён па-рознаму дае сабе рады. Драбнiцай будуць словаўтваральныя i стылiстычныя палянiзмы, якiя прашмыгнулi ў напiсаны тэкст i якiх можна пазбыцца пры дапамозе пiльнага перачытаньня. Пагрозай стаецца iндывiдуальнасьць, сфармаваная дзякуючы — прыкладам кажучы — варшаўскай вучэльнi, на што пасьлей актыўна накладаецца псыха-пабытовая абалонка дзяржаўнасьцi, вядома ж, небеларускай. Наступае канфлiкт дзьвюхнацыянальнасьцi ў iндывiдзе, як я гэта вызначаю. Вельмi праўдападобна, дарма што я ня чуюся кампэтэнтным у дасьледаваньнi гэтага, што тут мной закранаюцца глыбiнныя прычыны творчай паразы тых паэтаў, якiя, застаючыся ўсiм сваiм iством беларусамi, намовiлi сабе, што iмi яны ня ёсьць. Можна сьцiсла адказаць: палякам трэба нарадзiцца...