Такая сытуацыя і сёньня. Коўнгоў-Калергі, які ў Вене ў 1923 годзе сваёй кнігай пад назвай «Пан-Эўропа» заклаў падваліны пад сёньняшні эўрапейскі саюз, перасьцерагаў ад Саветаў, бачачы на барбарскім Усходзе галоўную пагрозу для Эўропы. У тым, што перасьцярогі Калергі не былі беспадстаўнымі, пераконвае польскі пісьменьнік Станіслаў Вінчэнз, што ў кнізе «Дыялёгі з Саветамі» апісвае рэакцыі людзей, якія на вестку аб уступленьні Чырвонай Арміі ў Польшчу пачыналі паліць кнігі, бо іх наяўнасьць магла стаць прычынай уласнай згубы. Сёньняшнія дзеяньні эўрапейцаў, скіраваныя на абарону ў тым ліку і кнігі ад амэрыканскага засільля, ад масавай кічавай культуры, адразу нагадваюць намаганьні па ўстанаўленьні мяжы, новых «limes» у абароне эўрапейскай тоеснасьці.
Эўропа Цэнтру
Узмацненьне і пільная ахова межаў, ці то «limes», ці то межаў нацыянальных дзяржаваў, мае месца ня толькі ў эпоху ўзрастаючай пагрозы звонку. Магутных межаў дамагаецца слабы цэнтар. Інакш кажучы, гэта наш нутраны крызыс, наша тоеснасьць, якая знаходзіцца пад пагрозай, прыводзіць да таго, што мы пачынаем надаваць вялікую вагу мяжы, якая павінна нас абараніць. У такой сытуацыі нараджаюцца напружаньні і лёгка ўспыхваюць канфлікты.
На пачатку я быў згадаў, што сёньня зьмяняецца наша разуменьне межаў у параўнаньні, напрыклад, з шэсьцьдзясятымі гадамі. Вытокаў такога стану рэчаў варта шукаць у нутраных праблемах саміх эўрапейцаў. Усё больш настойліва артыкуляваная патрэба ўкараненьня выражае непакой, зьвязаны са стратай уласнага месца. Захапленьне магчымасьцю лёгкага перамяшчэньня, здабыцьця прасторы, адкрытасьцю межаў саступае месца пошуку шляхоў, што вядуць да асяродку, да самога цэнтру.
А дзе шукаць цэнтар у сучаснай Эўропе? Мы ўжо даўно страцілі Рым як цэнтар, што зіхціць на ўсю нашу цывілізацыю. У мінуўшчыну таксама адышоў пэрыяд, падчас якога ролю цэнтру маглі выконваць некаторыя гарады з магутным культурным і палітычным патэнцыялам — такія, як Парыж або Вена. Не ўдаецца гэтай ролі адыгрываць і сучасным цэнтрам эўрапейскай адміністрацыі, Брусэлю ці Страсбургу, за якімі сапраўды стаіць Эўропа адкрытых межаў, але Эўропа ўніфікаваная.
Калі я добра распазнаю імкненьні эўрапейцаў, найзырчэй выражаныя ў існуючай супярэчнасьці паміж выразьлівым устанаўленьнем межаў свайго месца і іх несупынным парушэньнем, то новай Эўропай, якая ўзьнікне ў найбліжэйшым часе, будзе Эўропа рэгіёнаў. Бо мне здаецца, што толькі такая яе форма зробіць магчымым дасягненьне сучасным эўрапейцам цэнтру, што ўкарэньвае і вызначае яго ў сваёй адметнасьці і адначасова забясьпечвае яму ўдзел у справах гэтага сьвету, у тым, што паўсюднае.
Што такое Эўропа рэгіёнаў? Гэта куля, цэнтар якой паўсюль, а межы нідзе. Гэтае адмысловае вызначэньне Бога, сфармуляванае яшчэ гермэтычнай традыцыяй і дзякуючы сярэднявечным містыкам прысабечанае хрысьціянствам, падаецца надзвычай трапным і ў адносінах да нашых разважаньняў. Узьнікненьне малых і вялікшых рэгіёнаў — гэта ўзьнікненьне аўтэнтычных цэнтраў, што знаходзяцца паблізу чалавека і што як мага паўней яго выражаюць. Гэты працэс неабходны ў часе ўзьнікненьня эўрапейскага саюзу, неабходны для раўнавагі. Адкрыцьцё ці скасаваньне межаў выкліча ўзмацненьне разнароднасьці і адметнасьці, якія будуць бараніцца ад уніфікацыі. І гэта натуральная зьява. Так спараджаецца далёка не чужое эўрапейскаму досьведу адзінства ў разнароднасьці. Узьнікненьне рэгіёнаў — гэта імкненьне да пошуку цэнтру, рух унутро. Адначасна ўзмоцнены цэнтар адчыніць межы, прыцішыць нашы страхі перад адкрытасьцю і зьмяшэньнем, і тым самым спрычыніцца да павелічэньня шанцаў рэалізацыі ідэі эўрапейскай супольнасьці.
Фальшывым зьяўляецца цьверджаньне, што ў імкненьні эўрапейцаў да ўкараненьня ў сваіх малых рэгіёнах крыецца небясьпека прымату партыкулярных інтарэсаў, ксэнафобіі і нацыяналізму. Нацыяналізм надышоў з пэрыфэрыі. Ён нарадзіўся сярод людзей, аддаленых ад цэнтру, які жылі з комплексам цэнтру і былі эксплюатаваныя цэнтрам. У гэтым сэнсе нацыяналізм зьяўляецца плодам пэрыяду нарастаючай дыспрапорцыі паміж палітычна-культурным цэнтрам і рэгіянальна-этнічнай правінцыяй. Рэальную процівагу гэтаму можа стварыць Эўропа, якая заснуе цэнтры на пэрыфэрыях і асяродак якой будзе паўсюль.
Эўропа рэгіёнаў, баронячы адметнасьці і разнароднасьці як багацьці, якія яе самавызначаюць, безумоўна, ня будзе імкнуцца да сьціраньня існуючых межаў. Існаваньне магутных рэгіянальных цэнтраў будзе захоўваць і ўмацоўваць гэтыя межы. У гэтым няма супярэчнасьці, паколькі першапачатковае значэньне самога слова «мяжа», лацінскага «finis» і роднаснага яму «finitimus» — памежны, зьвязана хутчэй з паняцьцем блізкага суседзтва, чымся з поўнай ізаляцыяй. У гэтым спэцыфіка рэгіёну, які можна назваць рэгіёнам паўзьмежжа, і таму такім, у якім межы ідуць унутро, а не навонкі блізкага нам прасьцягу. Існаваньне жывога цэнтру аслабляе адно тыя межы, якія ідуць навонкі, якія ізалююць і замыкаюць, натуральным чынам узмацняючы існаваньне межаў, што ідуць унутро і вызначаюць характар рэгіёну.
Існаваньне і разьвіцьцё рэгіёнаў паўзьмежжа, якіх у сучаснай, шматкультурнай Эўропе будзе ўзьнікаць усё больш, надзвычай важнае ў працэсе ажыцьцяўленьня эўрапейскага задзіночаньня. Бо якраз у гэтых рэгіёнах мае шанцы найхутчэй утварыцца аўтэнтычная супольнасьць, народжаная ў змаганьні магутных адметнасьцяў. Якраз тут выразьліва ўстаноўленыя межы будуць супадаць ува ўнівэрсальным цэнтры. Так будзе ўзьнікаць Эўропа Цэнтру. І тады, можа, нам удасца збудаваць такую страху над нашай галавой, якая ня будзе захінаць неба.
Тэкст перакладзены паводле аўтарскага рукапісу.
Дарагі Аляксандру*!
На тваю прапанову размовы адказваю — як гэта ўжо некалі было — лістом. Папярэдні я напісаў табе, калі ты падрыхтоўваў бліскучы нумар «Кантэкстаў», прысьвечаны антрапалёгіі тэатру і альтэрнатыўнай культуры. Я тады быў у «Падарожжы на Ўсход» з калектывам, што якраз у тым — 1990 годзе — стварыў Фонд «Паўзьмежжа», а пазьней Цэнтар «Паўзьмежжа — мастацтваў, культур, нацыяў» з сядзібай у Сэйнах.
Сёньня ты падрыхтоўваеш выданьне «Кантэкстаў», прысьвечаных Летуве, ты бываў у маім доме на шляху ў Вільню і Коўню, запісваючы адрасы і цяжкія для завучваньня прозьвішчы.
Тое, што тут перацінаюцца нашы шляхі, што такі гэтым разам кантэкст нашай размовы, найбольш яскрава адлюстроўвае эвалюцыю, якую перажылі нашы пошукі. Сёньня мы заангажаваныя ў спасьціжэньне Летувы, у прысутнасьць Летувы. Сёньня мы ўсё лепш паўтараем прозьвішчы, вучымся мэлёдыі словаў, якія ў вуснах паляка не асвоены зусім, нібыта мы чуем голас не з суседзтва, што трывае стагодзьдзі, а з далёкага кантынэнту.
І пры ўсім гэтым ты прапануеш — і гэта яшчэ адзін доказ тваёй д’ябальскай інтуіцыі — назваць нашу размову «З пэрспэктывы Трансыльваніі», што адразу надае прадмету нашых зацікаўленьняў належныя, шырэйшыя вымеры.
Так, прыгадваючы ў памяці ўсе нашы размовы ў Цімахавізьне, Сэйнах, Варшаве.., усе пастаўленыя табой пытаньні, я пачынаю пісаць.
* * *
Чаму пэрспэктыва Трансыльваніі важная для нашай размовы? Таму што яна зьмяшчае Польшчу і Летуву ў пэўнай сыстэме спалучаных судзінаў, якія ўзаемна абумоўлены і аказваюць адзін на аднаго магутны ўплыў. Гэта сыстэма ўбірае ў сябе, безумоўна, паўзьмежжы Цэнтральна-Ўсходняй Эўропы з сваёй пячаткай гістарычных сувязяў, зьменлівых межаў, культурных сваяцтваў. На гэта наклалася яшчэ пячатка супольнасьці сацыялістычнага лягеру, аб якой мы цешыліся, што яна будзе неўзабаве пераадолена, а ў сапраўднасьці мы будзем змагацца зь ёй яшчэ дзесяцігодзьдзі.
Само паймо паўзьмежжа ў сучасны момант тут непапулярнае. Зьвязана гэта з тым, што, згаджаючыся на сапраўднасьць паўзьмежжа, ты пагаджаешся на адмаўленьне ад выключнасьці, напрыклад, летувіскасьці або польскасьці на дадзеным прасьцягу. Узяць хаця б Вільню — летувісы столькі змагаліся, каб мець яе за сваю, за сваю сталіцу. А тут цяпер беларусы абвяшчаюць сьвету, што іх духоўнай сталіцай зьяўляецца Вільня і спакойна прапануюць, каб гэты горад стаў сталіцай усіх нас — летувісаў, палякаў, беларусаў, жыдоў... Аднак гэта тут ужо ў нас ёсьць. Тут ніводны народ не зьяўляецца ўласьнікам усяго.