Де Мопассан Ги
Цётка Саваж (на белорусском языке)
Гi дэ Мапасан
Цётка Саваж
Пераклад: Алесь Iстомiн
Жоржу Пушэ
За пятнаццаць гадоў я нi разу не наведаўся ў Вiржэлонь. Я зноў прыехаў сюды ўвосень на паляванне да свайго сябра Сэрваля, якi нарэшце адбудаваў свой замак, разбураны прусакамi.
Я бясконца люблю гэты край. Ён належыць да тых дзiвосных куточкаў зямлi, што чаруюць наш погляд i пачуццi. Iх любяць амаль фiзiчна. Мы, каго вабiць зямля, захоўваем пяшчотныя ўспамiны пра крынiцы, гайкi, азерцы, узгоркi, якiя мы часта бачылi i якiя расчулiлi нас, як расчульваюць шчаслiвыя падзеi. I часам нават думка вяртаецца да якога-колечы куточка лесу, цi берага ракi, цi садка, апушанага квеценню, убачаных аднойчы ў радасны дзень. Яны застаюцца ў нашым сэрцы, нiбы вобраз жанчыны ў строях празрыстых i светлых, сустрэтае на вулiцы неяк вясновым ранкам, жанчыны, што ў душы i целе нашым пакiдае неспатоленае незабыўнае жаданне, адчуванне шчасця, да якога на iмгненне дакрануўся.
У Вiржэлонi я любiў усё наваколле, усеянае пералескамi, зрэзанае раўчукамi, што разбеглiся па зямлi, нiбы вены, несучы кроў яе. У iх лавiлiся ракi, стронгi, вугры! Боскае шчасце! Сям-там можна было купацца, у высокай траве абапал кволых крынiчак часцяком траплялiся кнiгаўкi.
Я ступаў лёгка, як казуля, паглядаючы на двух маiх сабак, што шнарылi перада мною. За сотню метраў справа ад мяне Сэрваль прачэсваў поле люцэрны. Я абагнуў хмызняк на ўскраiне лесу Сордаў i заўважыў зруйнаваную халупу.
I раптам я згадаў яе такую, якую бачыў апошнi раз у тысяча восемсот шэсцьдзесят дзевятым годзе, чысцюткую, аплеценую вiнаграднаю лазой, з курамi, што грэблiся перад ганкам. Цi ёсць што сумнейшае за мёртвы дом, за яго гаротныя змрочныя руiны?
Я ўспомнiў таксама, як добрая гаспадыня прымушала мяне, стомленага, выпiць чарачку вiна ў хаце i як Сэрваль расказаў мне гiсторыю яе жыхароў. Бацьку, старога браканьера, забiлi жандары. Сын, якога я бачыў неяк раней, высокi сухарлявы дзяцюк, быў таксама вядомы як люты знiшчальнiк звяроў. Iх называлi Саважамi.
Што гэта, прозвiшча цi мянушка?
Я паклiкаў Сэрваля. Ён падышоў сваiмi вялiкiмi буслiнымi крокамi.
Я спытаўся: "Што здарылася з тутэйшымi людзьмi?"
I ён расказаў мне вось гэтую гiсторыю.
Калi пачалася вайна, малодшы Саваж, яму было тады трыццаць тры гады, пайшоў у войска, пакiнуўшы мацi адну. Яе, старую, не надта шкадавалi, бо ведалi, што грошы ў яе мелiся.
Яна засталася адна ў гэтай самотнай хатцы, так далёка ад сяла, пры самым лесе. Зрэшты, яна i не баялася, бо была з тае ж пароды, што i яе мужчыны, суровая старая, высокая i худая; яна рэдка смяялася i не надта адгуквалася на жарты. Дарэчы, усе вясковыя кабеты не вельмi смяшлiвыя. Гэта ўжо справа мужчын! Ад змрочнага, беспрасветнага жыцця жаночая душа робiцца сумная i абмежаваная. У карчме селянiн трохi прывучаецца да шумлiвае весялосцi, але кабета яго застаецца сур'ёзная, з заўсёднаю суровасцю на твары. Дый самi вусны iх не вельмi прывычныя да ўсмешкi.
Цётка Саваж жыла звычайным жыццём у сваёй халупе, якую неўзабаве засыпаў снег. Раз на тыдзень яна выбiралася ў сяло купiць хлеба ды трохi мяса, пасля вярталася дадому. Хадзiлi чуткi пра ваўкоў, i яна выпраўлялася ў дарогу з сынавай стрэльбай, iржаваю, з прыкладам, адпалiраваным далонямi. Смешна было глядзець, як высокая старая, трохi ўгнуўшыся, iшла па снезе павольнымi шырокiмi крокамi, а ствол стрэльбы тырчаў над чорнаю хусткай, што шчыльна ахiнала галаву i хавала яе сiвыя валасы, якiх нiхто нiколi не бачыў.
I вось аднойчы з'явiлiся прусакi. Iх размясцiлi па хатах залежна ад заможнасцi i багацця гаспадароў. Да старой, якую лiчылi багатаю, паставiлi чатырох.
Гэта былi здаровыя дзецюкi, з белаю скурай, светлымi бародамi, блакiтнымi вачыма; гладкiя, нягледзячы на ваенныя цяжкасцi. I ў захопленай краiне яны заставалiся добрымi хлопцамi. Адны ў гэтай пажылой жанчыны, яны былi вельмi ветлiвыя з ёю, як маглi бераглi яе ад цяжкае працы i вялiкiх выдаткаў. Людзi бачылi, як сырымi снежнымi ранiцамi яны раздзявалiся да пояса i мылiся каля студнi, шчодра палiваючы вадою свае бела-ружовыя спiны, а цётка Саваж тым часам завiхалася, гатуючы снеданне. Бачылi яшчэ, як яны мылi кухню, шаравалi кафлю, калолi дровы, абiралi бульбу, рабiлi ўсю хатнюю работу, нiбы добрыя сыны пры сваёй мацi.
Але яна, старая, усё думала пра свайго, пра худога бамбiзу з кручкаватым носам, карымi вачыма, з густымi чорнымi вусамi. Штодня яна пыталася ў кожнага з салдатаў, што размясцiлiся ў яе хаце:
- Вы не ведаеце, куды адступiў французскi полк, дваццаць трэцi маршавы? З iм мой сын.
Яны адказвалi:
- Не, ня фетаем, сусiм ня фетаем.
I, разумеючы яе клопат i неспакой, таксама маючы недзе мацярок, яны рабiлi ёй тысячу дробных паслуг. Дарэчы, i яна iх любiла, гэтых чатырох варожых салдатаў, бо сяляне не багатыя на патрыятычную нянавiсць, гэта справа вышэйшых класаў. Прыгнечаныя, тыя, што плоцяць больш за ўсiх, бо яны бедныя, тыя, на каго кладзецца кожны новы падатак, тыя, каго забiваюць масамi, тыя, што на вайне ўтвараюць сапраўднае гарматнае мяса, бо iх шмат, тыя, нарэшце, што найбольш пакутуюць ад жахлiвага ваеннага згалення, бо яны самыя слабыя i найменш здатныя да супрацiўлення, не надта ўспрымаюць той ваяўнiчы iмпэт, тое пытанне гонару, тых так званых палiтычных камбiнацый, што ўжо шэсць месяцаў знясiльваюць дзве нацыi, як пераможаную, так i пераможнiцу.
Паглядаючы на немцаў, што жылi ў цёткi Саваж, у наваколлi казалi:
- Ну, гэтыя чатырох знайшлi сабе прытулак.
Але вось неяк уранку, калi старая была ў хаце адна, далёка на раўнiне яна заўважыла чалавека, што iшоў да яе сядзiбы. Хутка яна яго пазнала, гэта быў вясковы паштар, што разносiў лiсты. Ён аддаў ёй складзеную паперку, яна выцягнула з футарала акуляры, якiмi яна карысталася шыючы, i вось што прачытала:
"Панi Саваж, гэтым лiстом паведамляю вам сумную навiну. Ваш сын Вiктор учора быў забiты ядром, якое, так бы мовiць, разарвала яго напалам. Я быў зусiм побач; мы i ў роце трымалiся разам, i ён мне расказаў пра вас, каб я паведамiў вам у той самы дзень, як яго напаткае якая-небудзь бяда.
Я ўзяў гадзiннiк у яго з кiшэнi, каб аддаць вам, калi скончыцца вайна.