Памятаю шчасьлівыя моманты, праведзеныя зь Янкам на тэрасе каля фантану Сэн-Мішэль, на пляцы Сэнт-Андрэ дэз Ар, або з мамай у кавярні на бульвары Сэн-Жэрмэн каля Адэону — туды мы заходзілі пасьля наведваньня суседняй кнігарні, дзе часам знаходзілі беларускія кнігі. Пасьля сьмерці таты я выкарыстоўвала мае паездкі ў Сартрувіль, каб разам з мамай адведаць ведамыя мне новыя або ад- ноўленыя мясьціны Парыжу. Мама моцна любіла хадзіць. Пакуль жыў тата, яны разам бывалі ў парыскіх музэях і галерэях.
Цюільры
Студэнткай я любіла прайсьціся з Мастацкай школы, а то і Сарбоны, да станцыі «Сэн-Лязар», адкуль адыходзіў цягнік у Сартрувіль. Трэба было перайсьці раку, прайсьці праз парк Цюільры між Люўрам і пляцам Канкорд, каля тэатру «Камэдзі Франсэз» і па авэню дэ ль’Опэра. Між іншым, я часта вярталася ў парк Цюільры зь Янкам і нашымі дзяўчаткамі, калі мы прыяжджалі ў Парыж ужо зь іншых краі- наў. Там, між скульптурамі Маёля, было некалькі надзвычай прыемных «бювэт», і можна было цудоўна перакусіць смачным сандвічам з сухой францускай каўбасой.
Ля Гранд Жат
Вельмі зьмянілася выспа Ля Гранд Жат, дзе мы жылі, прыехаўшы ў Парыж. Месца, якое малявалі ў пачатку ХХ стагодзьдзя мастакі, у заходнім канцы выспы, можна зноў адведваць.
Там цяпер прыгожы парк. Старыя дамы на высьпе разбурылі, пакінуўшы толькі тыя, якіх ня трэба было аднаўляць. І, безумоўна, засталіся старыя «бювэт», дзе цяпер вельмі модна і дорага. Захаваліся й сходы да вады, дзе я калісьці кожны вечар вучылася. На жаль, ніхто пра іх не клапоціцца. Няма колішняй атмасфэры.
Вэрсаль
Пішучы пра Парыж зь яго цудоўнымi паркамі, не магу не сказаць пра Вэрсаль. Сам палац я наведала першы раз з маёй пачатковай школай увосень 1948 году. Па вяртаньні мы павінны былі намаляваць парк. Дрэвы былі залатыя, неба фіялетавае, палац ружовы — я была захопленая. Аднак пазьней неяк не было часу зьезьдзіць туды цягніком, а машыны ў той час мы ня мелі. Я прыехала туды праз шмат гадоў, каб зрабіць патрэбныя паперы перад шлюбам: гэта быў наш адміністрацыйны цэнтар.
Мы паехалі з маёй сяброўкай Франсуазай, і паколькі трэба было некалькі гадзін чакаць, пайшлі наведаць «Амо дэ ля Рэн» і яе «гаспадарку». Цяжка сабе ўявіць больш прыемнае месца. Шмат разоў мы там былі пасьля таго зь Янкам, бацькамі й нашымі дзяўчаткамі — і заўсёды вярталіся з кучай здымкаў. Затое самой туды ехаць цяпер сумнавата — прыгадваецца час, які ўжо ніколі ня вернецца. Але моцна раю ўсім маім сябрам, каб абавязкова адведалі «хутар» каралевы.
Вакол Парыжу
Каля сталіцы Францыі ёсьць дзясяткі палацаў зь вялікімі паркамі, якія фактычна зьяўляюцца часткай Парыжу. Адзін зь іх, на поўнач ад сталіцы, — Шанціі, блізенька ад прыгожага гарадка, які называецца Іль Адам. Над ракой, на высьпе, рэстаран — такі, якімі іх маляваў і любіў Рэнуар. Дарогай у Парыж абавязкова трэба заехаць таксама ў Авэр сюр Уаз, дзе пахаваныя Ван Гог і ягоны брат Тэо, недалёка славутага касьцёлу пад цёмна-сінім небам. Аматарам агародніцтва варта наведаць Жывэрні, дзе Манэ каля сваёй хаты стварыў, мусіць, найбольш вядомы ў сьвеце агарод.
Так, прыгожая француская сталіца ў прыгожых ваколіцах. Войны яе ня зьнішчылі, як зьнішчылі нашу зямлю. І людзі, свае і чужыя, яе шануюць і паважаюць. Мару, што калісь наш народ таксама зразумее вартасьць сваёй спадчыны.
Мае мовы
Школа для ўцекачоў. — Вучуся дацкай і польскай. — Нашы першыя кніжкі. — Першы стрэс. Па-француску. — Нямецкая і скандынаўскія. — Гішпанская і ангельская. — Семдзесят дзевяць моваў
Школа для ўцекачоў
Выяжджаючы ў восем гадоў з Баранавічаў, я размаўляла толькі па-беларуску. Пісала затое лацінкай і кірыліцай, бо скончыла дзьве клясы беларускай школы. Яшчэ памятаю, якое цяжкае было першае спатканьне ў Кёнігсбэргу — цяперашнім Калінінградзе — з чужой нямецкай мовай. Ва Ўсходняй Прусіі, дзе наша сям’я правяла першыя шэсьць месяцаў выгнаньня, для чужынцаў не было месца ў школе. А калі перад надыходам бальшавікоў баўэр, у якога мой бацька працаваў, завёў нас з братам у школу, ужо было запозна вучыцца.
Гаварыць па-нямецку, па-дацку і па-польску я навучылася ў Даніі, куды мы дабраліся, калі мне было дзевяць гадоў. У шматмоўным лягеры для ўцекачоў, у якім нас пасялілі, людзі між сабой гаварылі па-нямецку. За пару месяцаў загаварыла па-нямецку і я.
Вучуся дацкай і польскай
Якраз у тым часе, у цудоўным гарадку Скодс-баргу, дзе мы жылі, я аднаго дня затрымалася перад акном крамы паглядзець на выстаўленыя там брошкі, прыгожыя бутэлечкі ды падобныя цацкі. Відаць, з такім захапленьнем я на ўсё гэта глядзела, што выйшла прадавачка ды спытала ў мяне нешта па-дацку. Я адказала па-нямецку, што не разумею. Тады яна запытала, ці хачу я навучыцца дацкай. Я з захапленьнем сказала, што так, і мы дамовіліся, што буду прыходзіць кожнага дня да яе на заняткі. Цудоўна я там праводзіла час. Для мяне гатавалі заўсёды нейкі смачны пачастунак, і я вельмі старанна вучыла штодня новыя словы.