Кожны дзень бачылі, як савецкія самалёты бамбавалі ў cонечныя дні караблі ў порце. Не было сэнсу варушыцца.
Нарэшце дачакаліся пахмурнага дня. Вырашылі ісьці ў порт. Там ужо былi тысячы людзей, якія чакалі магчымасьці зьехаць. Маме паказалі дарогу да карабля, які зьбіраў жанчын зь дзецьмі. Мама не пайшла бяз таты. Раптоўна прыйшло ёй у галаву ўлезьці з Прадслаўкай на кладку, якая вяла да лодак. За ёю палезьлі і мы зь Лёнікам, а за намі тата, у кажушку і з той маленькай валізачкай на плечуку, нібы парабак нямецкай дамы. Тут трэба сказаць, што маму можна было прыняць за даму. Тоненькая, у чорным плюшавым паліто і капялюшыку, хаця і ў дзюравых ботах, ішла ўзьняўшы галаву, як бы ёй і належала павага жаўнераў. Зьбянтэжаныя, вартаўнікі аддавалі чэсьць жанчыне.І так мы дайшлі — апошнія — на апошнюю лодку, якая адвозіла людзей на вялікі карабель, поўны параненых салдатаў.
Там знайшлі месца ў калідоры. Стараліся, каб ніхто нас ня бачыў і ня чуў. Дзесь а поўначы мэдсёстры між сабою казалі, што выбух, які нядаўна чулі, гэта быў той карабель зь дзецьмі і жанчынамі, на які высылалі маму. Хоць плыў ён за нашым, трапіў на міну і ўзарваўся. Загінулi тры тысячы жанчын і дзяцей.
Данія – наш пешы прытулак
Нас хочуць выслаць з Даніі. — Лекары адмаўляюцца лячыць дзяцей. — Сьмерць Прадславы. — Добрая мэдсястра Тантэ Гэдвіг. — Чаму крычаў Лёнік. — Я адвучылася гуляць у лялькі. — «Лявоніха» перад чужынцамі. — Сям’я Расмусэн. — Год у Капэнгагене. — Тата перакладае Андэрсэна. — Шчасьце вяртаньня
Нас хочуць выслаць з Даніі
Першай нармальнай краінай, куды мы дабраліся праз замінаванае Балтыйскае мора за некалькі дзён перад канцом вайны, у красавіку 1945 году, была Данія. Памятаю да сёньня тую раніцу, калі першы раз убачыла з карабля незруйнаваны прыгожы горад зь зялёнымі дахамі. Гэта быў Капэнгаген. Сьвяціла сонца, мора было цёмна-сіняе. Выглядала ўсё неяк нерэальна, як у казцы. Калі ўвайшлі ў порт, нас пасадзілі на цягнік і разам зь немцамі зьбіраліся везьці назад у Нямеччыну. Хто мы — ніхто нас не пытаўся. Для Даніі ўсе мы былі няпрошанымі гасьцямі, якіх трэба было як найхутчэй пазбавіцца.
Лекары адмаўляюцца лячыць дзяцей
Пасьля пары тыдняў ваганьня адвезьлі нас усё ж не ў Нямеччыну, а ў лягер уцекачоў зь Нямеччыны, былую ваенную базу Гэвэльтэ. Пасьля цяжкіх умоваў жыцьця апошніх месяцаў многія людзі пачалі хварэць, і шпіталь хутка напоўніўся дзецьмі. Дацкія лекары адмовіліcя лячыць «ворагаў», і дзеці пачалі паміраць, папросту дзясяткамі кожны дзень. Прадслава, Лёнік і я таксама захварэлі.
Сьмерць Прадславы
Я ляжала ў шпіталі ў тым самым ложку, што сястрычка Прадслава. 26 траўня яна памерла.
Добрая мэдсястра Тантэ Гэдвіг
Толькі калі бацькі даведаліся, што ўцекачоў зь іншых краінаў пачалі вывозіць у другі лягер, удалося проста скрасьці ноччу цяжкахворага Лёніка (я ўжо была з бацькамі) і пакінуць Гэвэльтэ.
У другім нашым дацкім лягеры, які зваўся Брэмэрсвольд, было каля паўтары сотні ўцекачоў, пераважна з балтыйскіх краінаў, Украіны і Польшчы. Шмат было параненых, хворых. Усіх даглядала цудоўная мэдсястра, Гэдвіг Фрыгор, якую мы называлі Тантэ Гэдвіг — цётка Гэдвіг. Тады яшчэ быў моцна хворы мой васьмігадовы брацік Лёнік. Мама насіла яго на руках, бо ня мог хадзіць. Тантэ Гэдвіг спатрэбілася некалькі тыдняў, каб яго вылечыць.
Чаму крычаў Лёнік
Памятаю, як аднаго дня раптам пачулі Лёнікаў крык. Крычаў ён на ўвесь голас… Мы думалі, што яго ўкусіла пчала. Але калі да яго прыбеглі, аказалася, што ён першы раз змог падняцца ды стаць на ногі, і крычаў з радасьці.
Я адвучылася гуляць у лялькі
З таго часу Тантэ Гэдвіг да сваёй сьмерці ў 1960 годзе была нашай блізкай прыяцелькай. Памятаю, як з Брэмэрсвольду завезла мяне на ровары ў краму ў суседні гарадок, каб купіць мне сукенку. Дасюль мы толькі мелі адзежу, у якой выехалі з Баранавічаў… Таксама ад Тантэ Гэдвіг мы атрымалі нашыя (мабыць, першыя ў жыцьці) калядныя падарункі. Лёнік — самалёцік, а я — прыгожую лялечку. Памятаю, колькі часу я правяла, з захапленьнем гледзячы на тую ляльку… Гуляць, праўда, за вайну адвучылася, ня ўмела. У наступныя гады Тантэ Гэдвіг пазнаёміла мяне з усёй сваёй сям’ёй. Да сёньняшняга дня пляменьнікі і пляменьніцы Тантэ Гэдвіг, якім ужо ўсім пад семдзесят гадоў, лічаць мяне часткай сваёй сям’і, а я іх люблю як братоў і сёстраў.
«Лявоніха» перад чужынцамі
Але вярнуся ў Брэмэрсвольд, дзе мне давялося першы раз прадстаўляць Беларусь перад чужынцамі. Шматнацыянальная грамада вы- рашыла наладзіць канцэрт народных танцаў і сьпеваў. Пратанцавала я там — сола! — «Лявоніху», і так добра гэта ў мяне выйшла, што згадзілася прадэклямаваць яшчэ і верш «Cлуцкія ткачыхі». Вось толькі перад поўнай заляй зьніклі ў мяне з памяці «Ткачыхі» — і спатрэбілася дапамога таты, каб давесьці да канца гэтае выступленьне…