"Чаму вы гаворыце, што я вінаваты ў вашай сьмерці?" — запытаў Сьцяпан, так і не пачуўшы свайго голасу. У горле казытала яму пякотка...
"Сказаць?" — уздрыганулі яе вейкі.
"Скажы, дарагая! Табе-ж ужо ўсё роўна, прабач мне гэтую шчырасьць".
"Ого, ты цікавісься тым, што пра цябе думаюць іншыя. Значыць, нялёгка цяпер табе: напала на цябе чалавечая іржа. Ад яе ніхто яшчэ не схаваўся. Часамі й я думала: як доўга ты паблішчыш..."
"Кажы пра маю віну!"
"Віна твая ў тым, што ты, Сьцяпан, добры чалавек. Гэтым і пакрыўдзіў ты мяне. А ведаеш, як? Прызвычаіўшы мяне да годнасьці, зрабіўшы ганаровай жанчынай! Таму й страціла я жыцьцё, тое, што самае каштоўнае, без чаго няма мяне! Адкажаш: засталася ідэя чалавечнасьці. Каму яна засталася? Жывым ці не? Жывым. Чалавечным? Ці чалавечным, пытаю..."
"Я, усё-такі, не разумею цябе, хоць і здагадваюся..."
"Твая здагадка зьяўляецца здагадкай мужа, што вярнуўся з крывавай вайны, на якой, па-п'янаму, застрэліў ён упартую жанчыну ворага, бо, у пярынах занятай ім спальні, яна падзерла яму твар... Здагадкай, чаму гэта твая жонка жывая й здаровая пасьля таго, як тут бушаваў, мабыць, той-жа жанчыны, чалавек... Той, што глядзеў са шлюбнага партрэту ў чужамоўнай сям'і... Ах, ня муч ты мяне!"
"Прабач".
'Іх было трох..."
"Ага, а як яны называліся?"
"Мужчыны".
"Але — як называліся?"
"Я сказала".
"Прозьвішчы іх патрэбныя! Прозьвішчы..."
— Сьцяпанка... Сьцяпанка, чуеш мяне?
— Кіра...
— Паеш, Сьцяпанка, тваражку. У ім шмат кальцыю, для ўзмацненьня тваіх тканак... Во, бачыш, кроў з носа цячэ табе, — Кіра выцерла яе бінтам. — Еш. Сілком еш.
— Потым, Кірачка.
Сонныя мроі, як дасказаньне чагосьці, што не знаходзіла сьвядомай фармулёўкі, як занадта жахлівае, не падлеглае надзённаму досьведу, безадказнае, нічым датыкальным не пацьверджанае, але верагоднае, сумяшчальнае ў лёгіцы прадчуваньня, у вокаімгненнай упэўненасьці, якая ў час адпачытай цьвярозасьці ўспрымаецца быццам прадаўгаватая рыжынка лісіцы на мяжы поля, дзе штораз спатыкаемся аб парудзел^ія валуны, звычайныя, цікавыя або нецікавыя асаблівасьцю ці банальнасьцю формы; як сабака, які ўсьцешвае нас тым, што ён, аказваецца, ня воўк, хоць i на дзіва вырас.
"Крадуць! Хто ня цягне да сябе, той ідыёт. Гэта ўжо сталася эстрадным фальклёрам. Слухаў-жа ты радыё-кабарэ: Апошнія паведамленьні з краіны. На адным з панадворкаў Драпежнай вуліцы ў Грашаградзе дзеці гулялі ў зладзеяў ды паліцыянтаў, нарабіўшы гэтым нечуванай панікі — менавіта, іх бацькі, на ўсякі выпадак, начавалі ў сваякоў, хі-хі-хі..."
"Кіра, Кірачка, зьлітуйся..."
"Спектакль п'есы пра каапэратыў ДЗЯРЫ-БЯРЫ. Публіка спачувае камбінатару й злуецца на сяржанта, які бяз ордэну на арышт уварваўся ў кватэру Мондрай Гловы, героя нашага часу зь лёгкай рукою на не сваё, хі-хі-хі..."
"Кірачка... "
"Што — Кірачка? Ну, што? Баліць табе маё апавяданьне, га? Эх, наіўнота ты. Адкуль у цябе, атэіста, такія першахрысьціянскія адносіны да жыцьця, га? Дабром — зло... Сьмяяцца хочацца. I плакаць! Чэрнь бяжыць наглядзецца ў кіно, як шляхетны шэрыф па-бандыцку распраўляецца са злачынцамі, верачы яму, што іначай нельга... I мае яна ў гэтым трагічную рацыю! З палёгкай выходзіць сабе з кінасэансу, які закончыўся сцэнай пагібелі крывамордых рабаўнікоў i цудоўнага стражніка закону; трупы іх засыпаюць пяскі Нэвады. Навечна..."
"Перастань!.."
"Я-ж твая жонка, Сьцяпулёк. Мне — страшна, калі падумаю, што ты губіш сябе. Жанчына без мужчыны — безабароннае стварэньне, баба, якую можа пакрыўдзіць любы, каму зажадаецца. Твой пройгрыш будзе й маім, але падвойным! Жанаты павінен разумець, што ўсенька ўчыненае ім адбываецца ня толькі ад яго ўласнага імя. Патрэбна не абы-якой дурноты ў незадаволенай жыцьцём жонкі, каб дадумалася яна да таго, што даволі ёй пазбыцца разьлезлага мужа, а зажыве яна па-новаму. Сьвядомасьць — гэта дзівосны інструмант: спраўны ён у якіх хочаш акалічнасьцях, у рэальных і нерэальных..."
У другі дзень хваробы Сьцяпан натужыўся й выпіў шклянку гарачай гарбаты зь мёдам, зь зялёнай цыбуляй упрыкуску.
15.
Кіра прынесла навару з чорнай парэчкі. Увайшла ціхім крокам дзяўчыны.
— Ня сьпіш, Сьцяпанка?
— Я ўжо й сам ня ведаю, калі сплю, а калі не, Кірачка.
— I трэба-ж было табе ў той Бельск ехаць?..
— Начальства лепш ведае, што мне трэба рабіць.
— Яно ведае, як сабе дагадзіць.
— Трэба зарабіць...
— На торбы? — яе бровы падскочылі ад раптоўнай уцехі.