Дайшлі — да першай пары коней, угадаваных, вычасаных, запрэжаных неяк па-вясельнаму; над імі ўзвышаўся румяны твар (без шапкі). Ля якогасьці, пакінутага, млына.
Вазьніца, вяла разглядаючыся па натоўпе, прасіў дапамогі ўнесьці труну ў царкву.
З наступнага воза зьлез брудны чалавечак і, быццам шукаючы ўпушчаных лейцаў, затрымаўся каля вазьніцы; з пугаю.
Дзядзька ў гумовых ботах, паставіўшы харугву пад ліпаю, брыдка вылаяўся й крыкнуў:
— Бавантур! Хадзі! Паможаш! — ён пачакаў, пакуль той зварухнецца. — Гэта сваякі? — кінуў ён праклён урачыстаму зборышчу. — Паны, я... іх маць! — і, як змардаваны дрывасек, што прымерваецца да таго, каб падняць таўшчэрную калоду, дзядзька скамандаваў: — Бавантур! Падчэпіш труну ад галавы, — на яго словы аблезлы дзяцюк ухапіўся за вугал скрыні. — А вы, двух, бярэцеся, во, там, яшчэ пакіраваў ён старым і вазьніцай.
Ніхто не абурыўся на тое.
Малебен заняў больш, чым паўгадзіны. "Чаго я тут — ні шкадуючы, ні варагуючы — стаю сярод чужых? — Сьцяпан скінуў пальчаткі. — Труп цёткі — гэта апошні напамінак таго, што за маімі плячыма ёсьць папярэднікі. Маць — о як-жа смутную я па ёй! — маўчала пра радню, стойваючы панурую гісторыю? Ня выраклася яна свайго сялянскага радаслоўя. Дык у чым-жа прычына яе заўзятага забываньня на сваякоў? А Люба — хто яна мне? Не прыехала... Жыве? Гаспадарскія жонкі нягожа старэюць, чырванаскурыя... "
Нябожчыца спачывала з блаславёным спакоем — выцягнутая, чысьценькая, апранутая ахайна, але ў паношанае. Рукі яе, скрыжаваныя на грудзях, сухія й вузлаватыя. Гаротніцкія! Дзесьці блізка жыла яна й працавала. Ніхто, таксама, не заплакаў па ёй, калі прыбівалі цьвікамі века...
"Зусім не падобная яна да маёй маці", — Сьцяпан, цалуючы настылую руку нябожчыцы, раптам адчуў, як пацяклі яму сьлёзы, неспадзяваныя; ня змог паўстрымацца і ад нежаданага ім стогну скаргі. Не адхінаючыся, ён выхапіў з кішэні насоўку й выцерся ёю. Аглухлы ад жалю, здумеўшыся гэтым, ён адыйшоў за ікону нябеснай жанчыны, каб сабрацца там з духам. "Што са мною, — мармытаў да сябе Сьцяпан. — Што гэта такое робіцца са мною? У мяне расхістаныя нэрвы! Трачу я розум з— за халернага старшыні! Ох, людзі, людзі... Ці я гэтак-жа галасіў i па маці? Ну, не, ну, добра... Ціха, ша, ша-а".
— Вы! — за Сьцяпанам стаяў незнаёмец. — Патрэбны чацьвёрты... Могілкі тут-жа, у канцы вулачкі. Во, там, — паказаў ён у паднебнае акно.
— Так, так... — усьміхнуўся да яго Сьцяпан. — Я ўжо... Ну, ідзем.
Пахавальнае шэсьце валаклося цыганскай бандаю. Ехалі машыны, i пра іх найбольш у тлуме гаварылі.
— Чый ён будзе? — голасна запытаў ззаду бабскі голас.
I Сьцяпан ведаў, што гэта гавораць пра яго; мацней абхапіў ён плечы незнаёмца, які соп пад цяжарам труны. Кант дошкі балюча муляў у ключыцу.
Над самюткай галавою сьпяваў жаваранак, расслабляючы сардэчн ас ьцю.
— Чый? Мо' гэта яе байструк...
— Мела яна другога?
— Хіба мала бандытаў хадзіла тады па вёсках? Прыйдзе такі ў хату, з карабінам, i давай яму, чаго толькі захоча...
— Гэ-гэ-гэ... I саланіны ўпрыдатак, — азваўся сшлы мужчына.
— О, нарабавалі яны ў людзей, а цяпер мураванкі сабе ў Беластоку ставяць, — загаварыла тая-ж баба. Нізкая! Кумпястая! З кучмастай прычоскай!
— Ціха! Яшчэ хто пачуе...
...Калі, урэшце, насыпаную магілу выраўнялі рыддёўкамi й нехта з радні спрашаў усіх на пачастунак — Сьцяпан павярнуў у ельнік, зь якога выбраўся ён у поле, дзе стаяла ў забыцьці хацінка пад таполяй.
Дадому трапіў ён пад абед.
22.
Каля бібліятэчкі ірдзела пячаткай павестка з камісарыяту міліцыі.
— Мыйся й хадзі есьці, — сказала Сьцяпану Кіра. "Зноў будзе пекла!" — ён старанліва вымываў бруд паміж пальцамі; на яго нагавіцах бялела колькі плямак жывіцы.
— Кіра! У нас ёсць бэнзін? Мне трэба пачысьціць...
— А я думала, што — спаліць?
— Спаліць? — Сьцяпан не адразу сьцяміў. — Ага... Слухай, Кіра, ты мая жонка ці не мая?
— Твая. Таму ты павінен схадзіць да старшыні й папрасіць у яго прабачэньня.
— Гэта ты дадумалася да таго ці твой татка?
— Я таксама.
— Значыць, цесьць першы падумаў пра гэтае. I, мабыць, дасьць ён грошай на рамонт той старшынёвай ламаччавіны?