Дарэчы, у той каморцы, рана прачнуўшыся, я i запісваў пра сваё раечараванне.
Яшчэ адно «дарэчы» — пра рачканскую бібліятэку. Там былі не ат сабе выпадковыя кнігі, што трапілі, як у нашым Загоры, да паасобных сялян у «мікалаеўскую» вайну, пасля афіцэраўфрантавікоў, i не з маёнткавых пакояў у «свабоду» — кнігі малёванцам, асабліва выданні славутага «Посредника», з абедзвюх серыяў: для простага i для інтэлігентнага чытача, прысылаліся па пошце i дастаўляліся рачканскімі хадакамі з Масквы, магчыма, нават з Яснай Паляны, пачынаючы з гадоў далёка перадваенных i да першых савецкіх, з нейкай яшчэ свабодай кантактаў. У гэтым сэнсе з асаблівай павагай i чуласцю старэйшыя рачканскія малёванцы прыгадвалі імя жонкі Чарткова, Ганны Канстанцінаўны, ix апякункі i заступніцы, жанчыны высакароднай, таленавітай i ў слове, i ў музыцы. З тое іхняй, без перабольшання кажучы, бібліягэкі нам з Мішам, а потым ужо мне аднаму, таксама прыйшлося сім-тым пажывіцца. Між іншым, Касель падарыў мне тады, у трыццаць сёмым, пераплецены том нумароў часопіса «Голос Толстого и Единение» за 1918 год. Але ж, на жаль, наша загорская бібліятэка ўся вайны не прайшла...
Ці не назаўтра пасля майго запісу ў Пашкавай каморцы ён пазнаёміў мяне з яшчэ адным аднавяскоўцам, Янкам Патаповічам, рэвалюцыянерам i літаратарам, таварышам Максіма Танка на Вільні, пра што Максім згадвае ў сваіх «Лістках календара». Нe толькі ён адзін. У кнізе публіцыстычнай спадчыны вядомага журналіста Якуба Міско «Мае маўклівае сэрца» змешчана цёплае слова пра Патаповіча, «Хлопец з вёскі Рачканы». З ім Якуб Герасімавіч сябраваў i ў віленскай беларускай гімназіі, i ў рэвалюцыйным падполлі. Не надта моцны паэт з псеўданімам Янка Чабор, Патаповіч у самым пачатку 1934 года быў адказным рэдактарам першага i апошняга нумара часопіса «Літаратурная старонка», легальнага органа «Літаратурнага фронту сялянска-рабочых пісьменнікаў», з-за гэтага апынуўся на Лукішках, a ў роднай вёсцы, пакуль ён сядзеў, сёй-той i пасмейваўся: «За ўсё адказвае Янка Патаповіч». У трыццаць сёмым ён ужо быў на волі, не дасядзеўшы сваіх пяці гадоў да канца, дзякуючы амністыі, аб'яўленай пасля смерці Пілсудскага.
Вось як пісаў я Мішу ў вышэйзгаданым пісьме пра гэтае знаёмства:
«Пазнаёміўся ў Рачканах з выдатнай асобай — Янкам Патаповічам. Шчыры, просты, сімпатычны хлопец! Ён друг Максіма Танка па школе i па ідэі. Чытаў у яго нецэнзурныя Танкавы вершы i знайшоў у ix многа сапраўднай красы i сілы. Але правільных, ясных адносін да жыцця няма, штосьці неакрэсленае, што прызнае i Янка. Прагаварылі мы з ім ноч у Мішы Каселя, a ўдзень у канцылярыі іхняга кааператыва «Społem», у чыстым пакоі ў яблынях, дзе Янка жыве...»
Прачытаў я тады «На этапах», выратаваны з канфіскаванага тыражу экземпляр, падараваны Патаповічу з аўтографам. А наконт «чагосьці неакрэсленага» ў Танкавай паэзіі цяпер магу дадаць толькі тое, што i Максім у пазнейшых, мінскіх гутарках са мною пра Патаповіча гаварыў прыблізна таксама, намякаючы на тое, што сямейны, маляванскі, i шырэйшы, талстоўскі, уплыў на сябра яго маладосці быў усё-такі прыкметны.
Напрадвесні 1988 года мне давялося некалькі дзён пабыць у адной бальнічнай палаце разам з Крапівой. На сваім дзевяноста пятым годзе Кандрат Кандратавіч, зусім аслабелы, сляпы i глухі, любіў пагутарыць пра справу нашага жыцця, па-свойму павольна, удумліва, з яснай галавою. Тады ён мне сказаў: «Зайздрошчу вам, што вы ўсё запісвалі i цяпер запісваеце. А я не запісваў, i вось калі не ўсё, дык большасць усяго i забыўся...»
Запісваў я многа, нямала пісьмаў пісаў i ў юнацтве. Ды вось жа, як на тое, у трыццаць восьмым годзе i дзённік мой заглух, нейкія два-тры кароткія запісы, i пісьмы не захаваліся. Асабліва шкада тых штомесячна-вялікіх ды грунтоўных пісьмаў у брэсцкую турму... I не магу цяпер жыва ўспомніць сваю апошнюю перадваенную паездку ў Рачканы, таксама ў жніўні i на ровары. Каселя ўжо не было, Вінеля таксама, аднак жа былі i Пашка Болтуць, i Патаповіч, былі нашы гутаркі. Я прыязджаў да яго ca сваімі рукапісамі, мы ix, трэба думаць, чыталі, абмяркоўвалі маю задуму выдаць зборнік апавяданняў, у чым ён браўся мне дапамагчы, i рэдагаваннем, i віленскімі выдавецкімі знаёмствамі. Ад усяго гэтага ў мяне застаўся толькі рукапіс перакладу апавядання Гаршына «Чатыры дні», які я пасылаў яму i атрымаў, адрэдагаваны па маёй просьбе, з невялічкай рэцэнзіяй у канцы, якую хочацца працытаваць. Як сумна-цёплы напамін пра яшчэ адно сяброўства, абарванае лёсам.
«Паважаны сябра Брыль! Выбач, браток, што так доўга не даваў табе адказу на твой пераклад. Павер, што завалены па вушы рознай работай, ня маю ані хвіліны вольнага часу, проста збоку можна i не паверыць. Але, прачытаўшы тваю сёння паштоўку, адлажыў усё другое набок i перагледзеў твой пераклад, робячы сякіятакія папраўкі. Наогул пераклад нязгоршы. Цэлая бяда ў тым, што ты хацеў i хочаш «упростить» Гаршына, хацеў яго, як сам ты выражается, «апрацаваць». I вось іменна гэта выйшла не на карысць перакладу. Бо Гаршын такі просты i надзвычай удала апрацаваны, што кажды, хто бярэцца яго ўпрошчваць, толькі скрывіць простае. Найлепш было б для твайго перакладу, каб ты амаль даслоўна трымаўся арыгіналу. А тваё адыходжання ад арыгіналу было або лішнім, або i не дакладным. Таксама непатрэбна ты ўнікаў некаторых расійскіх слоў, каторыя ўжываюцца i ў беларускай мове, i заступаў тыя словы іншымі, часта горшымі з пункту гледжання таго, што аўтар хацеў імі выразіць. Аб дэталях не буду пісаць, бо на гэта трэба было б шмат часу зужыць. Пры першым спатканні захапі з сабой гэты пераклад, i мы яго абгаворым. На пунктуацыю не зварочваў асаблівае ўвагі з тым намерам, што ты i сам пры перапісцы на чыста — шмат чаго зменіш. Я хацеў бы толькі пачытаць пераклад тады, калі ты ўжо здэцыдуеш друкаваць, г. зн. у апошняй яго рэдакцыі.