* * *
Ранішняя радыёперадача «Вясковыя ростанi». Іўеўскія жанчыны гутараць з журналісткай на такой свабоднай, натуральна прыгожай роднай мове, што люба слухаць. Каб не ix справядлівыя скаргі ды недаўменне... Адна сказала:
— На раніцы прачынацца страшна... Такое настала жыццё.
* * *
У нагах бабулінай магілы — сталая ўжо, ладная бяроза, так нядаўна, здаецца, пасаджаная ўнукам, які быў тады студэнтам, а сёння ўжо i акадэмік. Ён гэта i паказаў мне яе, красуню-бярозу, каля роднай магілы.
А побач — другая магіла ў агароджы, чужая ў мностве незнаемых. I надпіс на помніку, прозвішча — упершыню такое для мяне ды ледзь не да ўсмешкі, тут непрыстойнай,— Татачка. Нейчы, вядома ж, горка аплаканы бацька.
Бываюць жа такія дробязі, як для разрадкі ў спаважлівай сумоце. Як тыя чэхаўскія, у страшнай тэлеграме, «хохороны вторник»...
* * *
Учора позна ўвечары, па радыё — афрыканскія вершы Гумілёва. I лёгка-журботная думкаадчуванне: якая ж яна вялікая, Афрыка, а я ўжо яе не пабачу!.. Клічнік тут — ціхі, лагодны.
У пяцьдзесят восьмым годзе «Литературная газета» прапанавала мне паехаць на тры месяцы спецыяльным карэспандэнтам па трох краінах, калі не памыляюся, Гане, Малі i Конга, аднак разумны, прыязны Якаў Уладзіміравіч, галоўны лекар нашай літфондаўскай паліклінікі, рашуча запрагэставаў: пасля маёй «блакады сэрца», з якою я пад кіраўніцтвам мілай Каці Цалуйка, спецыялісткі па лячэбнай фізкультуры, змагаўся ўвесь папярэдні год, ехаць у афрыканскую спякоту — легкадумна, небяспечна.
* * *
Салжаніцын, «Апрель Семнадцатого».
Будзь ты хоць тройчы нобелеўскі лаўрэат, але проза гэтая — не мастацтва. Толькі што працы было ў яго вельмі многа, што працаваў ён заядла. Але ж чытаецца ад гэтага не лягчэй. Хоць трэба, i буду. Каб i думку сваю мець, i інфармацыяй пакарыстацца.
...Кончыў!.. У гэтай прэітэнцыёзнай абэржы ёсць i жывейшыя раздзелы, аднак ix параўнаўча мала, i яны так завалены глыбамі мнагаслоўя, што нават i цярплівейшаму з чытачоў, ды ў дажджлівай вясковай сумоце, месцамі хацелася проста пераступіць цераз «тягомотину», тым больш калі яна надрукавана на шырокай часопіснай старонцы, дый не адной, бязлітасным петытам, які не для старых вачэй. ГТалавіну яго дваццацітомніка займае «Красное колесо». Цяжка ўявіць мноства мужных, якія ўсё гэта адолелі або калі-небудзь адолеюць. А ён жа як быццам i скардзіўся, у «Литгазете» ці ў «Известиях», гаворачы, што вось прыехаў, а большасць расіян не чытала гэтых твораў...
Ажно Кірыла Арлоўскі прыпомніўся. Як ён абураўся на адной сустрэчы ў ягоным «Рассвете»: «Что же вы за журналисты — я говорю, а вы не записываете?!» I рука без далоні, пакладзеная на кнігу пра яго, напісаную нейкім, не памятаю, бойкім масквічом, i важныя словы: «Книга, на которой будут учиться поколения...» Маштабы, вядома ж, далека не тыя — добры, мужны, заслужаны пісьменнік i распешчаны афіцыйнай славай сельгас-чэкіст... Тут больш падыходзіць Горкі ca сваім «Самгіным», пра які таксама можна сказаць: «тяжелый случай»...
Словам, як ні ўздымайся, сціпласць усё-такі абавязвае ўсіх.
...Разоў некалькі ён публічна абяцаў не лезці ў палітыку, а вось жа на сваім марудна-доўгім шляху вяртання,— нібы Майсей з Егіпта, сорак гадоў па пустыні,— у Маскву цераз Далёкі Усход, Сібір ды еўрапейскую Расію, прэ свой добранадзейны, тапорна даўні шавінізм, як быццам гэта — не палітыка...
* * *
Дзіўна яно — самотнасць, адзін на адзін з самім сабою, чаго аж лішне замнога.
А гэта ж наша доля, такая прафесія, хоць ты i любіш, разам з гэтым, i тое, што па-руску хораша называецца общением з людзьмі.
* * *
У маім «Проста i ясна» было трохі пра тое, што ў палавіне трыццатых гадоў адбывалася ў Саветах. «Там такое робіцца...» — штосьці так было ў мяне, у канцы трыццаць шостага. Было — бо тая старонка чарнавіка абачліва вырвана ў канцы саракавых або ў пачатку пяцідзесятых, калі я самацэнзураваў i гэтае апавяданне, цьмяна спадзеючыся калі-небудзь надрукаваць яго. Так i даў у кнігу «Ад сяўбы да жніва». Каб тое месца захавалася ў чарнавіку, можа, цяпер i вярнуў бы яго, хоць гэта i палічыў бы нехта моднай мадэрнізацыяй.
Сумняваўся я i пасылаючы апавяданне, пераклаўшы яго на рускую мову, Вігдорчыку [10], а ён на маё сумняванне пісаў у сваіх заўвагах: «Ты в этом случае нисколько не преувеличиваешь,— это буквально так и есть, за очень малыми и редкими исключениями». Датычылася гэта небяспекі ад сувязі з заграніцай i ўсенароднага збяднення,— таму дзедава дачка i пісаць стала рэдка, i грошай не слала. Мала пісалі тады i нам, брат Ігнат пасля свайго Беламорканала, а Валодзя яшчэ свабодны.