Цяпер, нарэшце, больш пра Пашку, які на здымку ва ўсёй сваёй шаснаццацігадовай сталасці. З Настуняй ён дваюрадны па матках, а па бацьку пляменнік таго Болтуця, з якога пачалася рачканская малёваншчына. На тры гады маладзейшы за мяне, светлы, шчыры хлапчына, якога, як i Каселя, воспавая падзюбанасць не рабіла брыдчэйшым. Мы перапісваліся, ён двойчы наведаў наша Загора, першы раз удвух з Вінелевым Казікам на веласіпедах, a другі раз адзін. На адным з фотаздымкаў, зробленым у Міры, Пашка бачыцца паміж мною i паэтам Алесем Мілюцём,— я рады быў ix пазнаёміць. У канцы сорак чацвёртага года Пашка ваенным трохкутнікам цераз Загора знайшоў мяне ў Мінску, пісаў мне зрэдку, як падпаручнік артылерыі Войска Польскага, а потым пісаў i з Польшчы, дзе застаўся. Напрадвесні семдзесят трэцяга года, гасцюючы ў Лодзі, у свайго польскага сябра, пісьменніка i перакладчыка Мацея Канановіча, я наведаў Пашку ў недалёкім Александрове. I тая наша сустрэча, праз трыццаць дзевяць гадоў, кажучы шчыра ды сумна, прыемнага ўражання на мяне не зрабіла. Ах, вайна,— скажам яшчэ раз,— колькі яна накруціла ды накарэжыла!.. Колішні весела адкрыты, сардэчны Пашка, ляхавіцкі паляшук, ушчэнт ды павярхоўна апалячаны, ператварыўся ў брава-банальнага камбатанта, бяздзетнага ветэрана-пенсіянера, якім яго ў тым гарадку, на той вуліцы ведалi ўсе, у чым мы пераканаліся, распытваючы па назве ды нумары.
Гады праз два мне напісалі пра яго смерць...
У тым самым пісьме, цераз Польшчу, упершыню праз мноства гадоў быў згаданы i той падлетак на фотаздымку, Казік Вінель, які ў Парагваі стаў заможным ранчаўладальнікам, з гордым зямляцкім пералікам раскарчаваных гектараў i багатага пагалоўя. Пра бацьку i дзядзьку Пятра з яго сям'ёю там не было напісана...
Яшчэ аднаго рачканца на здымку, ладнага з выгляду дзецюка, па-будзённаму босага i з прастадушнай усмешкай, не магу прыпомніць.
I вось, яшчэ раз — нарэшце, будзе ў мяне i той, з-за каго i захацелася пісаць гэты ўспамін,— дзевяцігадовы Вігдорчыкаў Уладзік, «плод грешной любви» Іосіфа з нашмат маладзейшай за яго, прыгожай i Miлай Нюсяй, машыністкай, што стала яго другою жонкай.
Уладзік, названы так па дружбе бацькі з Уладзімірам Катом, прыгожанькі па маме. Галоўку нахіліў, прыкленчыўшы спераду на адно калена. У нашай хаце з ім спачатку быў клопат — зусім няежны. Пакуль пытанне не вырашылася вельмі проста — славутымі наваградскімі аладкамі (згадаем «Новую зямлю»), якія так прыйшліся гарадскому адзінцу даспадобы, што ён прасіў ix у «бабушки» кожны дзень. Да мяне ён лашчыўся — i цяпер вось жыва адчуліся яго малечыя пацалункі.
У студзені трыццаць восьмага я гасцяваў у Вігдорчыкаў, з Брэста, пасля спаткання з Мішам у турме, «заглянуўшы» ў Беласток. Некалькі дзён зачытваўся то ў Іосіфавым рукапісным архіве, то каля кніжных паліцаў. Гутарыў з ім, ужо ляжачым, глыбока ў душы, шчасліва i сцішнавата ганаручыся тым, што вось жа i не баюся яго туберкулёзу. Удзень Нюся была на працы, Уладзік на вучобе. Калі яны вярталіся, мы ўтраіх пазнавата i сціпла абедалі, а потым гаспадыня пасылала нас удвух прайсціся так сабе або ў кiно. Ён ужо быў першакласнікам-гімназістам, у акуратнай сіняй форме, прыемна i цікава шчабятлівы. I маме дапамагаў. Падмятаючы неяк у суседнім пакоі, ён памалечы крыкліва спяваў: «И кто со щеткой по квартире шагает, тот никогда и нигде не пропадет!..» I ў Польшчы моднае тады, савецкае «Легко на сердце от песни веселой». На слове «квартире» спявак, як сёння чую, спатыкнуўся i крыкнуў маме ў кухню, спытаўся, як па-руску «mieszkanie», на што пачуў спакойны адказ сваёй нястомнай, мужнай мамусі. Дома ў ix мова была руская, але ж i польская школа рабіла сваё.
Тры дробязі з дзён іхняга гасцявання ў Загоры.
Калі я адвозіў гасцей на станцыю Гародзей, мы з Іосіфам «восседали» на чорнацыратавым сядзенні з металічнымі парэнчыкамі, a Уладзік прымасціўся ў перадку, на сене, засланым святочнай дзяругай перабіранкай. Каля павароткі на гасцінец былі тады старыя глінішчы, парослыя нізенькай густой травою, дзе наша палавіна вёскі пасвіла свіней, з чаго, калі напісаць па-анкетнаму, i я пачынаў сваю працоўную дзейнасць. Убачыўшы статачак, белы, чорны, рабы i розных узростаў, а тым больш тое, як адзін з пастушкоў, нібы спецыяльна, каб пахваліцца перад намі, з'ехаў на сваёй, не задаволенай гэтым, дзюдзі з зялёнага ўзгорачка верхам, Іосіф расчуліўся: «Какая прелесть! Как в сказке братьев Гримм!..» Праз чвэртку веку, пазней, калi ўжо я купіў сваім дачушкам тоўсты грымаўскі том, казкі той не знайшоў, дый не надта шукаў, а расчуленасць помніцца.
Другое — як наша мама гаспадыніла з гарадскімі, шаноўнымі гасцямі. Па адэскай памяці, былі i варэнікі, з вішнямі i з тварагом. I калі я перабраў у сваёй ветлівасці — пачаў накладаць тых варэнікаў на талеры, яна кіўнула мне выйсці ў кухнюбакоўку i там шапнула: «Гэта ж павінен рабіць кожны сам сабе!..» Не злосна, але з дакорам, строгая ва ўсім.