«Праведнікаў» падкрэсліў я.
* * *
Гамерава сіла i вобразнасць слова, якія даходзяць радасна з такое далечы гадоў:
«Длиннотенные копья». «Мясо божественной солью посыпав». «Гнев душевредный». «Прекрасноланитная дева». «Черноводный ручей»...
* * *
З нашым чым болей, то ўсё горшым радыё i тэлебачаннем, слухаючы навіны, з сумнай прыкрасцю ўваходжу ў атмасферу брэжнеўскіх дзён. Калісьці той «другі Ільіч», а сёння першы Рыгоравіч падаюцца таксама шчодра, нягегла вар'іруючы імя ды па бацьку, каб трохі лягчэй глыталася...
* * *
Тыдзень у польскай прэсе. Асабліва змястоўная «Polityka», калісьці, помніцца, сухаватая ў польскім варыянце марксізму.
Свабода самакрытычнасці: «...Му sami nabzdyczeni i skłóceni...» [21]
Па-свойму праявілася гэтая «набздычанасць» у запавеце Пілсудскага за тыдзень да смерці. Сэрца пахаваць у Вільні, «дзе ляжаць мае жаўнеры, што ў красавіку 1919 года мне, як правадыру, Вільню падарункам кінулі над ногі». Усіх, хто любіў яго, «заклінаю даставіць астанкі маёй маці з Сугінтаў Вілкамірскага павета ў Вільню i (тут зноў варта падкрэсліць) пахаваць матку найвялікшага рыцара Польшчы нада мною. Няхай гордае сэрца ў нагах гордай маткі спачывае».
* * *
Радыёперадача пра аб'яднанне маладзечанскіх украінцаў «Краяны».
Нечакана чыёсьці добрае слова пра Генадзя Каханоўскага. I так небывала хораша ўбачылася высакародная, шчырая ўсмешка гэтага слаўнага хлопца, выдатнага работніка адраджэння.
Як быццам толькі так, здалёк, можна адчуць нашу страту, чаго па-сапраўднаму не адчулася (мною), кал i ён адышоў.
* * *
Паліцаі ішлі па загорскай вуліцы, i адзін з ix, цяльпук з суседняй вёскі, накіраваўся ў наш двор. Віліта, што была якраз у нас, толькі што мама пакарміла яе, шыбанула на печ, пад плёнкі цыбулі, яшчэ i накрыўшыся чымсьці. А было ёй тады, як маёй маладзейшай, сорак сем, i абодва сыны ў партызанах.
Калі той вялы «бобік», прысеўшы на лаве, спытаўся ў мяне, нібы між іншым: «Ну, дзе ж цяпер твае пляменнікі?», я, для адводу, вылаяўся, у тым сэнсе, што а чорт ix ведае. Вылаяўся пры маме — упершыню ў жыцці, на сваім дваццаць сёмым годзе. Было вельмі прыкра, ледзь не таксама, як боязна за сястру, i прыкра помніцца дагэтуль...
Днямі ўспомніў гэта, калі гаварылі з Нінай, якія абазнаныя ў гэтым нашы ўнукі — не з дому, а са школы ды з вуліцы,— а як строга выхоўвалі нас. Пасучы каровы, я вылаяўся на адну з ix, адганяючы ад аўса за драцінай, i тут убачыў воддаль нашу Віліту. Не з намі ж яна жыла, амаль у другім канцы вёскі, аднак мне верылася, што яна вось пачула мой крык i абавязкова скажа пра гэта маме. Баяўся вечара, а потым рады быў, што сястра ці не пачула, ці забылася сказаць.
* * *
Пра кедры ліванскія (як хораша!), чаго я калісьці дарма шукаў у «Песні песняў», якраз у Псалтыры, i неаднойчы.
I ад Псалтыра ўражанне блізкае, як i ад «Іліяды», у адным,— паэзія была заўсёды, od zarania wieków [22].
Яшчэ раз дзякую табе, белая плеценая карзіна на нашым гарышчы! Адтуль i радкі з «Адысеі», якія жывуць ва мне ад Мішынага захаплення, у ягоным голасе. Вось i сустрэўся адзін з ix:
I такое акрэсленне прыстойнай чалавечнасці, што падкрэсліваю:
Тут ужо не пра Мішу падумалася, а пра Жукоўскага. На адвароце тытула значыцца: «Перевод с древнегреческого». A чытаў жа я, што ён перакладаў з нямецкага перакладу. I гэта дапамагае мне думаць пра чалавечую, міжнародную агульнасць.
I прелесть рускай мовы ў высокаадукаванага «незаконнага» сына рускага барына i палоннай турчанкі. Яго таленавітасць, працавітасць.
А тут i вобраз прыгоннага Шаўчэнкі далучаецца, з красою i сілай — зноў жа чалавечнасці.
* * *
Як састарэлы завочнік, ліквідую свае «хвасты»,— ад Гамера перайшоў да Вергілія.
* * *
Пісаць для сябе. Можна так дапісацца, што цікава будзе толькі самому сабе.
* * *
Стары шляхцюк, калісьці вясковы, расказвае: «Я ўзяў дзяўчыну i пайшоў танцаваць...» Не так, каб запрасіў i пайшлі. Што ж — Я!..
* * *
Прачнуўшыся ў дзве гадзіны ночы, гартаў яго шыкоўны том 1987 года выдання. Зноў было адчуванне, што i яму, Максіму, я не дадаў таго, што павінен быў на апошнія дні — больш увагі, i не толькі па тэлефоне. Дарэчы, званіў яму ў папярэдні прыезд у Мінск, у ліпені, i ён сказаў мне тое, пра што потым, выступаючы на паніхідзе, гаварылі Шамякін i Зуёнак,— пра адчуванне, што да традыцыйнай вераснёўскай публікацыі ў «Полымі» ён не дажыве. Сказаў таксама, што напісаў казачку дзецям, здаецца, пра вожыка, i ў голасе ягоным зразумела адчулася радасць патрэбнасці. I атрымалася з гэтым нібы развітальная усмешка.