Пражыўшы колькі гадоў у манастырскай слабодцы, князёўна пасялілася ў Сафійскім саборы, дзе, як паведамляе «Жыццяпіс», «нача книгы писати своими руками». Праца перапісчыка была настолькі фізічна нялёгкая, што ёю ў той час займаліся толькі мужчыны. Разам з перапісваннем царкоўных кніг, хронік, папулярных тады зборнікаў афарызмаў пяро асветніцы магло выводзіць радкі Полацкага летапісу. Еўфрасіння пісала і ўласныя творы-малітвы, павучанні, а яшчэ перакладала з грэцкай і лацінскай моваў. Вялікі размах пашырэнню пісьмовага слова яна надала, заснаваўшы ў Полацку жаночы, а потым і мужчынскі манастыры, дзе былі адчынены адмысловыя майстэрні па перапісванні кніг - скрыпторыі. У створаных рупнасцю ігуменні Еўфрасінні школах юныя палачане, апрача царкоўнаславянскае, вучылі грэцкую і лацінскую мовы, атрымлівалі звесткі па прыродазнаўстве і медыцыне, па навуцы красамоўства - рыторыцы. З найбольш здатнымі хлопчыкамі і дзяўчынкамі праводзіліся заняткі па паэтыцы і красамоўстве. Вялікая ўвага аддавалася гісторыі. Вучні мусілі добра ведаць радавод полацкай дынастыі, важныя падзеі з мінуўшчыны княства і ўсяго ўсходняга славянства.
Нястомна збіраючы вакол сябе таленты, Еўфрасіння стала нашай першаю мецэнаткай. На яе заказ мясцовы дойлід Іаан у 50-х гадах ХІІ стагоддзя ў зусім новых архітэктурных формах збудаваў за сорак тыдняў храм Спаса - вяршыню полацкай архітэктурнай школы. Ігумення была замоўцаю крыжа Лазара Богшы і ацалелых да нашых дзён унікальных фрэсак Спасаўскай царквы, сярод якіх знаходзіцца і верагодны партрэт самой асветніцы. З яе імем звязанае з'яўленне на нашай зямлі прывезенага з Візантыі абраза Божае Маці, вядомага як Адзігітрыя Полацкая.
Ігумення Еўфрасіння ніколі не губляла сувязяў з вонкавым светам, была ягонай настаўніцай і суддзёй. Пад час высылкі кіеўскім князем у 1129 годзе Рагвалодавічаў у Візантыю Ўсяславава ўнучка заставалася мо адзінаю прадстаўніцай полацкай дынастыі на радзіме. Знаходзячыся за манастырскімі сценамі, яна стала своеасаблівым сцягам змагання палачан за незалежнасць. Праз веча яна ўплывала на запрашэнне ў Полацак князёў і на прызначэнне епіскапаў, кандыдатуры якіх мусіў ухваліць агульны сход месцічаў. Са згоды Еўфрасінні ў 1132 годзе горад скінуў кіеўскага стаўленіка і абвясціў сваім князем роднага брата ігуменні Васільку Святаславіча. «Жыццяпіс» кажа, што яна не хацела нікога бачыць ворагамі: «ни князя со князем, ни бояри с боярином, ни служанина со служанином - но всех хотяше имети, яко едину душю». Міратворчыя клопаты Еўфрасінні, што мелі на мэце патушыць міжусобныя спрэчкі Рагвалодавічаў, адлюстраваліся ў царкоўных спевах, створаных у яе гонар у ХІІ стагоддзі: «Князем сродником друг на друга дерзающе подъяти мечь возбранила еси, яко оружие обоюдоостро словесем божим устрашающем...»
На схіле жыцця Еўфрасіння вырашыла здзейсніць духоўны вычын паломніцтва ў Святую Зямлю.
Пры канцы красавіка 1167 года ігумення і яе спадарожнікі сястра Еўпраксія і брат Давыд дасягнулі ерусалімскіх муроў. Там Еўфрасіння папрасіла Госпада, каб дазволіў ёй памерці ў Святым горадзе, дзе адбылося збаўленне чалавечага роду. У хуткім часе яна занядужала, на дваццаць чацверты дзень хваробы сканала і была пахаваная ў Ерусаліме ў Феадосіевым манастыры Святой Багародзіцы.
Палачане прызналі сваю асветніцу святой яшчэ восем стагоддзяў таму. Да паловы ХVІ стагоддзя Полацак быў галоўным духоўным цэнтрам беларускіх земляў. Адсюль шанаванне князёўны-ігуменні пашыралася па ўсёй Беларусі. Паступова святая Еўфрасіння стала ў свядомасці вернікаў нябеснаю заступніцай - патронкаю не толькі Полацка, але і ўсёй Бацькаўшчыны. Разам з праваслаўнымі беларусамі найпадобнейшую Еўфрасінню паводле даўняе традыцыі прызнае святою і каталіцкая царква.
Дзень памяці святой Еўфрасінні Полацкай праваслаўная царква адзначае 23 траўня (5 чэрвеня паводле новага стылю).
Уладзімір АРЛОЎ
Пасля смерці вялікага князя Ўсяслава Чарадзея Полацкая зямля падзялілася на ўдзелы, дзе кіравалі ягоныя сыны і ўнукі.
Наймацнейшай асобаю ў тым пакаленні полацкай дынастыі быў менскі валадар Глеб. Ён, як і Ўсяслаў, мусіў ваяваць з Уладзімірам Манамахам. Змаганне скончылася для Полацка няўдала. У 1119 годзе Глеб трапіў у кіеўскі поруб, дзе некалі сядзеў у кайданах разам с бацькам. Гісторыя паўтарылася не да канца: паўстанне не вызваліла вязня, вярнуцца на Бацькаўшчыну яму не давялося. Калісьці Глеб пабудаваў у кіеўскім Пячорскім манастыры трапезную і ахвяраваў манахам 600 грыўняў срэбра і 50 грыўняў золата. Чарнарызцы маліліся за князя, аднак ён падазрона хутка, не праседзеўшы ў порубе і года, сканаў.