— Во, душа, Мікола Мартынавіч, дагуляліся вы, радыкалы! На Каўказ захацелі, на самоту?
— А трэба даведацца сям'і, — хмурна кажа той. Подаўга маўчыць.
— Мы работалі, мы працавалі, з нічога стварылі многа, скажу я вам, — вядзе ён гутарку далей так, быццам адказвае на свае думкі, — і каб гэткіх, як я, як мы, болей а болей, — Расея была б слаўна, заможна і магутна. Ды ці мы ж вінаваты, што ідуць зладзеі і гультаі і лезуць на месца, здабытае намі.
Яны абодва злёгку аглядаюцца на яго і гамоняць паніжонымі галасамі.
А не думае Мікола Мартынавіч, што побач сядзіць той, каторы любіў Алю, яго папсаваную багаццем дачушку. Не, ён яму не паможа. Апошняя надзея праходзіць міма. І клумлівая куламеса людзей з перона раптам шалёна кідаецца на яго і лысенькага армяніна.
І душа дваіцца. Дзве душы. Тая, што плакала і жалілася на другую, нашто яна мучыць яе падманкамі, цяпер цвярдзеець, але робіцца нядобраю, набірае ўсё болей нейкай калянасці і навет жорсткасці. Няхай сабе тая плача па нейкай паненцы. Ёй не шкода, і яна не здрыгнецца, калі дзікая людская куламеса пашарпае на шматкі і князя, і Макасея-міліёншчыка, і разумца-армяніна. Ёй не шкода… А тая, другая, падумала і здрыгнулася.
Плывуць абразы…
Бывае так, што сярод холаду, шэрасці, пустэльнасці і нуды асенняй прыроды, сярод прыкрага надвор'я самай познай восені на небе неяк неўпрыцям прагаліцца маленькі сіненькі лапічак — адзін, другі, трэці. Вось ужо не малая частка неба вызваляецца з-за хмар, сіняя, радасная; яшчэ лёгка плывуць па яе берагох прыгожыя фарботы цёмных пасяродку і белых наўкол болачак. Яшчэ вісіць чорная, палавая туча далёка-далёка над лесам, як слова яна там дужа добра ўчапілася. А зірніце, зірніце скарэй, як вун там шпарка перасунулася астатняя срэбная хмарка цераз сонца; бліснуў з неба першы сноп светлага калосся на крыллі пруда-ветрака; перабег залатой пасцілкаю цераз папоў сад — і ўсё весялеець, робіцца прыгожым; ціхенька варухнуліся галінкі на старой бярозе, убачыўшы сонца, і мякчэйшай хоча быць мёрзлая груда пад нагамі дзяўчыны, што схапіла вёдры, бяжыць вады, бяжыць і нечага смяецца, а сонейка забылася, забавілася, любуецца на дзявоцкае прыгажство.
Бывае так.
А там ізноў — шэрая нуда.
Белы тварык з бліскучымі чорнымі вачмі і пасмачкамі; а ў тых вачох радасна-вясёлы, ціхі смех, — стаіць Аля ў сонечным арэоле. І ўсё весялеець, робіцца прыгожым. Аля! Аля!
Ах… аднойчы распачаў гутарку аб яе паглядах на пахаджэнне з роду, багацце і — як уважае палітычныя пытанні, але яна, відаць, зразумела так, што ён бяднейшы за яе, і зажмала яму рот бусямі, прасіла, каб болей не казаў аб палітыцы.
А можа, і тады навет думала, што ўсё роўна ў іх нічога не выйдзе, дык няма чаго аб тым гаварыць, няма на што супакоіваць яго.
А можа, і яшчэ гарэй зразумела яна? Напэўна! Яна думала, што на яе багацце галяцца!
Бывае так.
І тады — шэрая нуда.
— Так, так, так! Бывае!! — кінуўся ад вакна.
— Што ты крычыш тут адзін? — уваходзіць Мікола, добры, слаўны Мікола.
— Кажу: бывае… усё бывае! Вось уздумаў на аднаго знаёмага. Міколу Мартынавіча, цёзку, бач, твайго. Ніколі не бачыў яго, а як жывы стаіць мне ўваччу.
— Ну, так, бывае, — не зразумеў Мікола. — А ведаеш, — кажа ён наўмысля дужа звычайным голасам, — навіну пачуў ад дзяцей: Крупкі ўчора таксама, ведаеш, разбіты мужыкамі… Дом, ведаеш, братка, спалілі. Нічога, бацька паспеў уцячы ў Магілёў. Ездзілі нашы на станцыю, даведаліся. Дык вось, ведаеш. Цябе тут ніхто не знае, не думай. А бацька, аднак, паспеў жа ўцячы…
«Ах, так, Крупкі… Дзе я радзіўся, дзе я рос, дзе вісеў партрэт надменнай прыгажунні полькі, што людзі казалі: „Твая матка, яна памёрла, як ты радзіўся“. Забілі мужыкі — даведаўся я. Крупкі, касавіца, сенажаць, маленства… Ану, чорт і з ім, ці не ўсё роўна? Так, ці не ўсё роўна? Дачка ляснічага Іра кахала мяне, а не прызналася, бо не мела веры, каб я, багатыр, узяў яе, мяшчанку без пасагі. Я люблю Алю, а павінен даць дарогу князю. Якая дурата! І чорт з ім, з усім!»
— Чорт і з ім, чорт і з ім, — мармочыць ён і палохае Міколу.
— Што ты кажаш?
— А? Бацька ўцёк? Чорт з ім…
— З кім? — зусім не разумее Мікола свайго Ігнася і ўзноў пытаецца: — З кім?
— Так, з усім. Не шкода.
— Бібліятэка, братка, згарэла.
— Ат, няхай сабе. Яны створаць сабе, калі ім будзе ў тым патрэба.
— Хто яны?
— Людзі аднэй з табою косці і аднаго і табою цела, браце Мікола, але з духам, не папсаваным цывілізацыяй, як у цябе, — аб іх кажу…
— Ну, і што?
— Што? Нашы дзяды мардавалі вашых, а даўгі спаганяюць, бач, унукі з унукаў.