Сяргей Дубавец
ДЗЁНЬНІК ПРЫВАТНАГА ЧАЛАВЕКА
Апавяданьнi, iмпрэсii, эсэ
"Дзёньнiк прыватнага чалавека" - гэта запiсы рэдактара адноўленай "Нашай Нiвы", зробленыя на працягу апошнiх дзесяцi гадоў.
Рэдактар Сяргей Шупа
"ШЛЯХЦIЦ ЗАВАЛЬНЯ"
Прадмова да чацьвертага выданьня
Кожнага разу, калi настае восень, калi доўгi кастрычнiцкi дождж гонiць нас, нiбы пблае лiсьце, зь лесу, з ракi й з суседзкiх двароў, калi шэры дзень так незаўважна перамяняецца ў вечар, што раз-пораз пазiраеш на гадзiньнiк, блытаючы "шэсьць" i "восем", каб адразу ж забыцца на час i зiрнуць зноў, - кожнага разу мы з шумам ляцiм па гулкай лесьвiцы да свайго паверху i, расчырванелыя, штурхаемся ў калiдоры, скiдаючы абутак, нешта выкрыкваем, сьмяемся й разьбягаемся па доме, па ўсiх пакоях, каб неўзабаве сабрацца да вечаровага стала, ля якога ўжо сядзiць наш сiвавусы дзядуля, каб пасьля вячэры йсьцi ў вялiкi гасьцёвы пакой, дзе мы з нагамi залазiм на старасьвецкую канапу, каб зараз жа стаiцца й слухаць, слухаць пад пошум дажджу за вакном доўгi-доўгi роспавед пра iншы сьвет ды iншых людзей, дзе сьвет i людзi такiя дзiўныя й такiя падобныя да нас самiх, бо гэта наш дзядуля распавядае нам свае дзiвосныя гiсторыi, а мы, заварожаныя, не варушымся, хоць нам зусiм ня хочацца спаць, бо трэба абавязкова дазнацца, чым скончыцца гэтае апавяданьне, якое ўжо заўтра мы будзем пераказваць адзiн адному на розныя лады, але так будзе заўтра, а сёньня мы заўважаем, што дзядулевы гiсторыi апошнiм часам робяцца ўсё больш кароткiя i ўсё часьцей паўтараюцца, яны ўжо зусiм не такiя захапляльныя, як колiсь, i ад гэтага нам лезуць у галаву ўсялякiя недарэчныя думкi пра тое, што наш дзядуля зусiм састарэў i не распавядзе нам ужо больш нiчога - ён пазiрае на нас сваiмi сумнымi вачыма, у якiх стаяць сьлёзы, нiбы вiнавацiцца перад намi, бо штосьцi зьмянiлася - нават ня ў iм, i ня ў нашым вялiкiм пакоi, а ў цэлым сьвеце, альбо гэта мы ўжо вырасьлi з гэтага сьвету, бо раней заўсёды, калi гадзiньнiк паказваў дзесяць, дзядуля казаў нам: "Пара спаць!" - а сёньня ўжо даўно за дзесяць, а ён ня кажа нiчога. Ён маўчыць...
ГIСТОРЫЯ СУБ'ЕКТА
Гiсторыя Беларусi - гэта гiсторыя аб'екта цi суб'екта? Кананiчны, але няўдалы тэрмiн уводзiць нас у зман, падмяняе паняцьцi. Гiсторыя аб'екта-Беларусi - гэта гiсторыя мяне, убачаная й зразуметая некiм iншым. Гiсторыя суб'екта-Беларусi - гэта мая гiсторыя, убачаная й зразуметая мною. Каго i чыя?.. Тэрмiн адказвае аднолькава - Беларусi. Мiж тым, розьнiца зусiм прынцыповая: цi гэта маё (Беларусi) бачаньне сьвету ў гiстарычнай пэрспэктыве, цi гэта мяне (Беларусi) нечае бачаньне ў гiстарычнай пэрспэктыве. У другiм выпадку сама пэрспэктыва перакройваецца ва ўгоду таму некаму. I тады Беларусь ужо не Беларусь, а "исконно" чыесьцi землi: "северо-западный край" цi "kresy wschodnie", а гiсторыя яе - толькi прыдатак да расейскай цi польскай гiсторыi. Зразумела, што ўсялякае суб'ектнае выяўленьне Беларусi ў гiсторыi ў такiх "гiсторыях" замоўчваецца. А мы, беларусы, на такiх "гiсторыях" выхаваныя, уласнай гiсторыi ня ведаем. Зразумеўшы гэта, пачнем раз за разам згадваць уласную гісторыю суб'екта...
У ЦIШЫНI НОЧЫ
Позна ўначы не хадзеце па вулiцы! Там гуляе грубая сiла й гаспадарыць гвалт. Iх законы незразумелыя, а ўчынкi заўжды нечаканыя. Iх вочы тояць прыцягальны жах, падобны да вусьцiшы бяздоннага чорнага неба, а боязь сустрэцца зь iмi вабiць нiбы магнэс!
I таму я выходжу на вулiцу позна ўначы.
Мне здавалася, што я добра ведаю гэты горад, кожны будынак, кожную шыльду па-над вакном. Але цяпер усё выглядае iнакш. I ў гэтай нязнанасьцi я адчуваю злавесны сэнс.
Вулiчны страх спакваля падпаўзае да самага сэрца. Спачатку вас ахiнае змрок, пасьля вы заўважаеце, што на вулiцы пуста. Але гэта падманлiвая пустата, яна ўся працятая напружаным чаканьнем, якое даводзiць да панiкi, да iстэрыi!
Я iду па вулiцы Вежы - памiж скрывуленых камянiц, што затаiлiся ў цемры - да вежы. Недзе тут хаваецца грубая сiла. У цiшы я чую кожны рып маiх чаравiкаў. Больш няма анi гуку на гэтым шляху мiж зачыненых дзьвярэй i вакон. Толькi ў дварох чуваць пранiзьлiвыя кацiныя вiскi - так падобныя да няўцешнага дзiцячага плачу. I гэта зусiм невыносна - дзяцiныя крыкi ў пустым горадзе, якi сьпiць.
Я насьцярожваюся, я думаю: вось, зараз выйдуць яны i толькi зiрнуць на мяне - я адразу страчу i голас, i рух. Я здранцьвею ўвесь i, вядома, нiчога ня здолею сказаць у адказ. Мне прасьцей было б напiсаць. Але ж яны не чытаюць нiчога й нiколi. Яны паводзяць сябе так, быццам усё тут належыць iм. Магчыма, мне трэба неяк абвергнуць iхную нахрапiстую пэўнасьць. Але як? Хай бы яны адразу пачыналi бiцца, - я б паказаў iм, на што я здатны. Хай бы нават загiнуў. Але сам распачаць не змагу. I крычаць iм якiясь абразы - так невыносна!